به بهانه سالگرد درگذشت مرور می شود؛
نگاهی به زندگی و کارنامه علی اکبر دهخدا
قائم: مهم ترین اثر دهخدا لغت نامه است که شامل همه واژه ها و تعبیرها و اصطلاح های فارسی و دخیل در فارسی و بخش عمده ای از اعلام ایرانی و غیرایرانی در نیمه دوم قرن بیستم است.
خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: علی اکبر دهخدا، ادیب، شاعر و منتقد اجتماعی معاصر. در سال ۱۲۹۷ ق / ۱۲۵۷ ش، در تهران، در کوچه قاسم علی خان محلّه سنگلج زاده شد. پدرش، خان باباخان، که مَلّاکی متوسّط از مردم قزوین بود، هنگامی که فرزند ارشدش، علی اکبر، نُه ساله بود، درگذشت، و مادرش، که «مَثَل اعلای مادری» بود، ناگزیر پنج فرزند خودرا «در کنف تربیت خود گرفت» (دهخدا، دیوان، ص شش). دهخدا مقدّمات فارسی، عربی و درسهای دیگر را در مکتب خانه های قدیم فراگرفت و سپس، ده سال در نزد معلّمی به نام شیخ غلامحسین بروجردی، به یادگیری صرف و نحو عربی، اصول فقه و کلام اسلامی مشغول شد. بعلاوه، از محبّت ها و تشویق های روحانی تجدّدخواهِ سرشناس، شیخ هادی نجم آبادی، هم بهره گرفت (دهخدا، همان جا). بعد از آن، در آزمون اولین دوره «مدرسه سیاسی» شرکت جُست و پذیرفته شد. معلّمان این مدرسه کسانی چون میرزا حسن خان پیرنیا (مشیرالدّوله)، میرزا حبیب الله، اردشیر جی، عبدالرّزاق بغایری و دکتر مورِل فرانسوی بودند. دهخدا بعد از پایان تحصیلات، برای کار در «وزارت خارجه» در نظر گرفته شد و همراه معاون الدّوله‌ی غفّاری، «وزیر مختار» ایران در کشورهای بالکان، به عنوان منشی او، به وین رفت. او اندکی بیش از دو سال را در اروپا گذراند و «بر اثر بعضی ناملایمات به ایران برگشت» (تقی زاده، ص ۲۹۲؛ رعدی آذرخشی، ص ۳۸۷).
پس از بازگشت دهخدا، حاج حسین آقا امین الضّرب مهدوی، که امور راه سازی خراسان را در مقاطعه داشت، او را به عنوان مترجمِ مهندسان بلژیکی این طرح استخدام کرد (دهخدا، «دو یادگار»، ص ۱۷۸۱۸۳). امّا اندکی بعد، بعد از امضای فرمان مشروطیت به دست مظفّرالدّین شاه، دهخدا را در هیأت تحریریه روزنامه صوراسرافیل می یابیم. این نشریه به همت میرزا قاسم خان تبریزی و میرزا جهانگیرخان شیرازی نشر می یافت. مقالات طنزآمیز و نیشداری که دهخدا با عنوان «چرند پرند» با نام مستعار «دَخو» (مخفّف دهخدا، نک: دهخدا، لغت نامه، ذیل «دَخو») در این روزنامه منتشر می کرد سبب شهرت فوق العاده آن و نویسنده آن شد (آرین پور، از نیما تا روزگار ما، ص ۱۲۹). بعد از کودتای محمّدعلی شاه، برخی از مشروطه خواهان همچون میرزا جهانگیرخان اعدام شدند. گروهی از مشروطه خواهان هم، بعد از تحصّن در سفارتخانه انگلیس، عاقبت تبعید شدند و دهخدا یکی از آنها بود. او همراه با میرزا قاسم خان تبریزی و ابوالحسن پیرنیا (معاضدالسّلطنه)، ابتدا در پاریس و سپس در ایوردن (Iverdon) سوئیس کوشیدند تا روزنامه صوراسرافیل را در تبعید منتشر کنند. امّا تنها موفّق به نشر سه شماره از این روزنامه شدند. دهخدا، سرانجام، به استانبول رفت و سردبیری روزنامه ای به نام سروش را، که ناشر آثار و آرای مشروطه خواهان بود، برعهده گرفت. اولین شماره آن در ۱۲ جمادی الاخری ۱۳۲۷ ق در آن شهر منتشر شد (رضوانی، ص ۵۰۱).
با فتح تهران به دست مجاهدین، سلطنت استبدادی محمّدعلی شاه به انتها رسید. دهخدا هنوز در عثمانی بود که در انتخابات دوره دوم مجلس شورای ملّی، هم از تهران و هم، به جهت دفاعی که از مردم کرمان در مقابل حاکم آن منطقه در دوره نخست مشروطه کرده بود، از این منطقه به نمایندگی انتخاب گردید. او، که در دوره‌ی نخست به دموکرات ها پیوستگی داشت، در دوره دوم مشروطه در صفِ «اعتدالیون» جای گرفت (مستوفی، ص ۲۹۰۲۹۱، ۳۱۹۳۲۰). با نزدیک شدن شعله های جنگ جهانی اوّل به مرزهای ایران و ورود نیروهای روسی به شمال ایران و نزدیک شدن آنان به پایتخت، گروهی از آزادی خواهان به عثمانی و گروهی دیگر به میان ایلات و عشایر رفتند. دهخدا به میان بختیاری ها رفت و دو سال ونیم در چند بخش و روستای بختیاری نشین گذراند. سپس به دعوت لطفعلی خان امیرمُفخّم ایلخانی و فرزندش، فتحعلی خان سردار معظّم، به روستایی در چهارمحال و بختیاری نزدیک شهرکرد رفت. امیرمفخّم کتابخانه خوبی داشت و دهخدا از آن استفاده می کرد (بختیار، ص ۳۲).
دهخدا بعد از دوره دوم مجلس، از امور سیاسی کناره گرفت و به امور دیوانی پرداخت (ریاست دفتر وزارت معارف و ریاست تفتیش وزارت عدلیه)، و در شروع دهه ۱۳۰۰ ش، ریاست مدرسه سیاسی را برعهده گرفت. این مدرسه در سال ۱۳۰۶ ش با مدرسه حقوق ترکیب شد و در دهه بعد، با تشکیل دانشگاه تهران، به دانشکده حقوق و علوم سیاسیِ این دانشگاه تبدیل شد. امّا در همه این تحوّلات، ریاست دهخدا، همچنان، تا سال ۱۳۲۰ ش، که بازنشسته شد، پایدار ماند. با آنکه بعد از مقالات «چرند پرند» در صوراسرافیل، تعدادی از نوشته های وی در روزنامه هایی مانند ایران فعلی، آفتاب و شوری منتشر شد (معین، ص ۳۸۰)، امّا او، بسیار زود، به پژوهش های ادبی روی آورد.
گردآوری بخش عمده ای از امثال و حکم (چهار جلد، تهران، ۱۳۰۸۱۳۱۱ ش؛ ۲۷۰۶ صفحه متن + ۱۸۰ صفحه فهرست) در ذیل سی هزار عنوان مَثَل، حکمت، اصطلاح، زبانزد و کنایه، ده هزار نظیر و برابر در عنوان ها و مدخل ها، و دوازده هزار شاهد در نظم و نثرِ گویندگان و نویسندگان، همچون مهم ترین فعّالیت های فرهنگی بعد از انقلاب مشروطه است. دهخدا در راه گردآوری این کتاب از یاری برخی شاگردان و دوستان خود، همچون غلامعلی رعدی آذرخشی بهره گرفت. صادق هدایت که خود مجموعه ای در حدود دویست صفحه در موضوع امثال و حکم گردآورده بود آنرا در اختیار دهخدا گذارد (آرین پور، همان، ص ۱۳۲).
امّا مهم ترین اثر دهخدا لغت نامه (۲۲۲ بخش یا جزوه، تهران، ۱۳۱۸۱۳۵۸ ش) است که شامل همه واژه ها و تعبیرها و اصطلاح های فارسی و دخیل در فارسی و بخش عمده ای از اعلام ایرانی و غیرایرانی در نیمه دوم قرن بیستم است، و به عقیده پژوهشگر نکته بینی مانند محمّد قزوینی، «شاهکاری» است که «بعد از اسلام، تا حالا برای زبان فارسی نظیر آن، بلکه چیزی که در جزو هزارم نیز شبیه آن باشد، از هیچ جا و هیچ کس سراغ داده نشده» است (نک: قزوینی، ص ۳۹۶). حتّی سال ها بعد نیز این اثر همچنان مورد ستایش اهل ادب و تحقیق بوده است: «کار عظیم و مردانه استاد دهخدا درباره ی واژگان زبان فارسی از کارهای کارِستانی است که توفیق انجام آنرا باید موهبتی برای زبان فارسی و برای بنیادگذار آن به شمار آورد. تنها امثال و حکم او کافی است که مؤلّفی را در زبان پارسی جاودانگی بخشد تا چه رسد به لغت نامه بزرگ او» (شفیعی کدکنی، ص ۲۳).
علاوه بر این دو اثر بزرگ، از دهخدا اشعاری چند هم برجای مانده است. مسمّطِ «ای مرغ سحر»، که شاعر، خود، آنرا «وصیت نامه دوست یگانه من یا هدیه برادری بی وفا به پیشگاه آن روح اقدس اعلی» خوانده است، مشهورترین شعر اوست. امّا رثایی بودن شعر از حدِّ آن «دوست یگانه»، که میرزا جهانگیرخان شیرازی است، فراتر می رود و آنرا به مرام نامه آرمان خواهان دوره مشروطه تبدیل می کند. شعر با تصویرهایی پی درپی از دوره‌ی اختناق و استبداد هم راه است. امّا شاعر موقعیت زمانی شعر را به آینده انتقال می دهد و از منظرِ آینده به دوره‌ی گذرای اختناق و استبداد می نگرد، و برای تاکید بر این نکته از سلسله نمادهای مأنوس در فرهنگ و ادب فارسی (مانند «مرغ سحر»، «یزدان»، «اهریمن»، «بلبل»، «یوسف»، «تیه پورعمران» (=بیابانی که موسی با قوم خود مدّت چهل سال در آن سرگردان بود)، «ارض موعود»، «ارم» و «شدّاد» (نک: آرین پور، از صبا تا نیما، ج ۲، ص ۹۶۹۷) بهره برده است.
آرین پور (همان، ص ۹۵) به امکان تأثیر پذیرفتن دهخدا در این منظومه از قطعه ای به زبان ترکی عثمانی، سروده رجایی زاده اکرم بیک (۱۲۶۳۱۳۳۱ ق) اشاره نموده است. رعدی آذرخشی (ص ۳۹۹)، که با زبان ترکی عثمانی آشنایی داشته است، با اشاره به این تحقیق آرین پور، شعر دهخدا را از شعر شاعر عثمانی برتر یافته است. گذشته از این نکته، احیای قالب مسمّط، اثر دهخدا را به طرحی نو از اسلوبی کهن تبدیل می کند تا آنجاکه جلوه هایی از اولین نوآوری ها در شعر فارسی را در آن آشکارا می توان یافت. این شعر، از جهت درون مایه، شکل و موسیقی، مورد استقبال یا توجّه تعدادی از شاعران دوره مشروطه، مانند حیدرعلی کمالی، محمّدتقی بهار، یحیی ریحان، نیما یوشیج و پروین اعتصامی واقع شد (نیما یوشیج، ص ۱۳۶، ۱۳۸، ۱۴۰). شاید تصنیف «مرغ سحر» بهار را هم، که در هنر و ادب ایران شهرتی بسزا دارد، بتوان از دایره تأثیر سروده دهخدا بیرون ندانست.
شعر «ای مرغ سحر» به دوره نخست شاعری دهخدا مربوط است. وی در این دوره، چنان که در «چرند پرند» او هم می بینیم، علاوه بر بهره جویی از زبان ادبی، به تعبیرهای رایج در فرهنگ مردم نیز توجّه دارد. سروده هایی مانند «مردود خدا رانده هر بنده آکبلای» و «خاک به سرم، بچّه به هوش آمده» (دهخدا، دیوان، ص ۱، ۴) حاصل این توجّه است. بخش عمده ای از این سروده ها مربوط به مسائل اجتماعی و سیاسی است. ولی اشعار دهخدا در دوره دوم شاعری، یعنی مراحل میانی و پایانی عمر او، صرف نظر از چند استثنا، از بیان مسائل اجتماعی و سیاسی دور می شود و بیشتر به موضوعات تعلیمی، حِکمی، عرفانی و حتّی شخصی ارتباط می یابد (مثلاً نک: دهخدا، همان، ص ۱۲۵، ۱۲۶، ۱۸۹، ۱۹۰، ۱۹۲). بهره گیری او از الفاظ و تعابیر کهن فارسی و عربی در اشعار این دوره بسیار مشهود است و گروهی از آنها «در عوالمی از تقیّد و پیچیدگی زبان و اشارات مهجور فرورفته و تمامی تازگی و خودجوشی خودرا از دست» داده است (منیب الرّحمان، ص ۱۳۲۱۳۳). آرین پور (از نیما تا روزگار ما، ص ۱۳۳) هم بر آنست که منظومه های دهخدا، به جهت «ممارست وی در کتب متقدّمان»، پراز «کلمات مهجور و نامأنوس و اصطلاحات کهنه و قدیمی» است و همین مورد «فهم و درک آنرا برای پارسی زبانان امروز دشوار» ساخته است. بنظر می رسد که طبع دهخدا، با وجود سروده ای مانند «ای مرغ سحر»، که آمیزه ای از «تخیل و رقّت» شاعرانه (محمّد اسحاق، ص ۵۷) شناخته شده است، بیشتر متمایل به نثر است تا به نظم. وی در این دوره، به روایتِ یکی از شاگردانش، می گفت «هر وقت می خواهم شعر بگویم، خنده ام می گیرد و بیشتر میل دارم مطالب خودرا به نثر بنویسم» (رعدی آذرخشی، ص ۴ ۱۷). بااین همه، برخی ادیبان از انعکاس فرهنگ والای دهخدا در شعرهایش و سبک فخیم او با ستایش یاد کرده اند (زرّین کوب، ص ۶۵۲ ۶۵۳). دهخدا، خود، در اواخر عمر می اظهار داشت: «اگر به کار شاعری بیش می پرداختم، حالا شاعرَکی می بودم» (دهخدا، همان، ص سی سی ویک).
دهخدا انسانی بود میهن دوست و ترقّی خواه. او، علاوه بر فعّالیت های سیاسی و اجتماعی دوره های جوانی و میانیِ عمر، در اوایل اسفند ۱۳۲۹ ش «جمعیت مبارزه با بی سوادی» را تأسیس کرد (دهخدا، همان، ص بیست) و در سال ۱۳۳۰ ش که محمّد مصدّق به قدرت رسید و مبارزه برای ملّی شدن صنعت نفت شدت گرفت، دهخدا یک دفعه دیگر به سیاست روی آورد و به پشتیبانی از او برخاست. ولی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و سقوط دولت مصدّق، به کلّی از فعّالیت سیاسی کناره گرفت و بقیه زندگی خودرا وقف لغت نامه کرد. با این همه شایعه ای بی اساس که بعد از کودتا درباره ی تشکیل «شورای سلطنت» به ریاست دهخدا در غیاب شاه در برخی از روزنامه ها انتشار یافته بود سبب شد که، بعد از بازگشت شاه به قدرت، دو بار مورد «استنطاق» مقامات نظامی واقع شود (همو، مقالات، ص ۲۹۶۲۹۷).
دهخدا در هفتم اسفند ۱۳۳۴ ش زندگی را بدرود گفت و در بامداد روز بعد، با تشییع اهل ادب و فرهنگ، در ابن بابویه شهرری به خاک سپرده شد (معین، ص ۳۵۲).
مقالات دهخدا (در دو جلد) در سالهای ۱۳۵۸۱۳۶۴ ش و دیوان وی در سال ۱۳۶۰ ش، هر دو به همت محمّد دبیرسیاقی، گردآوری و انتشار یافته است.
***
دانشنامه زبان و ادب فارسی، به سرپرستی اسماعیل سعادت، ج سوم، انتشارات فرهنگستان زبان و ادب فارسی: ۱۳۸۸، صص ۲۳۶-۲۳۹.
منابع: آرین پور، یحیی، از صبا تا نیما، تهران، ۱۳۷۲ ش؛ همو، از نیما تا روزگار ما، تهران، ۱۳۷۴ ش؛ بختیار، مظفّر، «دهخدا در بین بختیاری ها»، نک: دهخدا مرغ سحر در شب تار؛ تقی زاده، حسن، «دهخدا»، نک: مقدّمه لغت نامه دهخدا؛ دهخدا، علی اکبر، «دو یادگار»، آینده، س ۸، ش ۳۴، تهران، ۱۳۶۱ ش؛ همو، دیوان، به همت محمّد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۲ ش؛ همو، لغت نامه، تهران، ۱۳۷۳ ش؛ همو، مقالات، به همت محمّد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۶۴ ش؛ دهخدا مرغ سحر در شب تار، به همت ولی الله درودیان، تهران، ۱۳۸۳ ش؛ رضوانی، محمّداسماعیل، «سروش روم و سروش ری»، آینده، س ۵، ش ۷۹، تهران، ۱۳۵۸ ش؛ رعدی آذرخشی، غلامعلی، گفتارهای ادبی و اجتماعی، تهران، ۱۳۷۰ ش؛ زرّین کوب، عبدالحسین، نقش بر آب، تهران، ۱۳۷۰ ش؛ شفیعی کدکنی، محمّدرضا، «علی اکبر دهخدا»، نک: دهخدا مرغ سحر در شب تار؛ قزوینی، محمّد، «نامه مرحوم قزوینی»، نک: مقدّمه لغت نامه دهخدا؛ محمّد اسحاق، شعر جدید فارسی، ترجمه سیروس شمیسا، تهران، ۱۳۷۹ ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من (تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه)، تهران، بی تا؛ معین، محمّد، «دهخدا»، نک: مقدّمه لغت نامه دهخدا؛ مقدّمه لغت نامه دهخدا، تهران، ۱۳۷۳ ش؛ منیب الرّحمان، شعر دوره مشروطه، ترجمه‌ی یعقوب آژند، تهران، ۱۳۷۸ ش؛ نیما یوشیج، ارزش احساسات، به همت ابوالقاسم جنّتی عطایی، تهران، ۱۳۳۵ ش.
منبع: qawem.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب