بصیری در گفت وگو با قائم مطرح كرد؛
تحقیق نادرست بزرگ ترین آفت و لطمه رمان دینی است
قائم: نویسنده کتاب مردی که همه چیز را می دانست می گوید تحقیق ناکافی و نادرست بزرگ ترین آفت و لطمه رمان دینی است و برای نشان دادن تاریخ دین و ترویج اندیشه های دینی، تحقیق الزامی است.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ الهام قاسمی: کتاب «مردی که همه چیز را می دانست» اولین رمان تاریخی با نگاهی به مستندات مکتوب، در رابطه با امام محمدباقر (ع) است که به زندگی خانوادگی و اجتماعی امام و حوادث موجود زمانه ایشان اشاره دارد؛ دورانی که غاصبان، حکومت خاندان را دزدیده اند، و رهبران فرقه های به ظاهر اسلامی که همگی برگرفته از کفر بودند، با سِحر و حیله های مختلف مردم را فریب می دادند.
مریم بصیری در اثر جدید خود در ۱۰ فصل با زاویه دید دانای کل غیر محدود روایت هایی را در چارچوب شخصیت های مختلف در یک دوره زمانی دو ساله در دهه ۱۱۰ هجری که امام محمد باقر (ع) بیشتر درگیر غلوکنندگان در دین و مذاهب مختلف بودند، بیان می کند.
به بهانه انتشار این رمان توسط انتشارات به نشر (آستان قدس رضوی) و سالروز وفات امام محمد باقر (ع) با نویسنده این کتاب به گفتگو پرداخته ایم.
مشروح این گفتگو را در ادامه می خوانید:
* خانم بصیری ایده نگارش رمان های دینی و تاریخی چگونه شکل می گیرند؟ ایده رمان تان را چطور پیدا کردید؟
کتاب های تاریخ اسلام و منابع روایی دینی پر از انواع ایده ها و سوژه ها هستند که هریک به تنهایی و یا با همدیگر می توانند سوژه رمان باشند. با کمی تلاش می شود از هر ایده به ظاهر ساده و بی اهمیت، داستان جذابی نوشت. برخی ایده ها و انگاره ها، جنینی هستند. با نوشتن انگاره جنینی، گویا هسته یک میوه را در خاک ذهن دفن می نماییم تا رشد یابد. پس از آن داستان آغاز به حرکت کرده و کم کم منبسط می شود. شخصیت می تواند یک انگاره باشد. کنش انسان سبب شکل گیری هسته داستان می شود؛ پس می تواند یک انگاره باشد. حادثه، موقعیت، مکان، و… انگاره های دیگری هستند؛ چون هر کنش انسانی در یک مکان خاص به وقوع می پیوندد.
اکثر کتب دینی و تاریخی منبع ایده و اندیشه های ناب هستند و میتوان با کمی دقت و خلاقیت، محتوای آنها را در ظرف رمان ساخته و پرداخته کرد. دین از مضامین و روش های هنری برای طرح مفاهیم خود بهره برده و قرآن کریم خود یک معجزه دراین زمینه است. اعجاز لفظی قرآن به مقوله زیبایی مربوط می شود و اعجاز معنوی آن به مقوله علمی و طرح مفاهیم و معرفت. قران کریم با وجود دست مایه ها و درون مایه های نمایشی بسیاری که در خود نهفته دارد، می تواند منبع بسیار خوبی برای نوشتن رمان، اقتباس و انتقال مفاهیم معنوی به مخاطب باشد.
روایات و قصص قرآنی، احادیث و روایات اسلامی، رویدادهای تاریخی، افسانه های عامیانه، شعر، اساطیر فرهنگی، قصه های فولکولوریک، دیوان اشعار، حکایات تاریخی، فرهنگ عامه و باورهای مردمی و… همه از منابع اقتباس است. به شرطی که علاوه بر رعایت ساختار درام، از منظر ادبی و هنری به آنها پرداخته شود و از حس زیبایی شناختی دینی شان که از اصول خلقت الهی و زندگی انسانی است، بهره گرفته شود. قصه های دینی اسطوره فراتر از باور و عقل بشر هستند و به تمامی از دنیای تخیل وام گرفته شده اند. اگر قرار باشد اسطوره ها به رمان بدل شود، ابتدا باید زیرساخت های آن اساطیر را یافت و سپس با تاکید بر آنها، باورهای دینی را مبنای رمان قرار داد. در اقتباس از سوژه هایی که به قهرمانان ملی و دینی ربط دارند، بهره مندی از ساختاری اسطوره ای و حضور مرشد، رهبر یا راهنما در رمان، جالب و جذاب است. کهن الگوی مرشد برای بیدارکردن وجدان قهرمان و برانگیختن وی در مبارزه با دشمن و یا پیروز شدن بر بیم است؛ هم چنان که وجه تعلیم و تربیت، کارکرد کلیدی دیگر مرشد و پیر است؛ تعلیمی که سبب آمادگی قهرمان برای رویارویی با ناشناخته های جهان می شود. این قهرمان ها می توانند نمادی از همان خاندان برای مخاطب امروزی باشند.
روایات و قصص قرآنی، احادیث و روایات اسلامی، رویدادهای تاریخی، افسانه های عامیانه، شعر، اساطیر فرهنگی، قصه های فولکولوریک، دیوان اشعار، حکایات تاریخی، فرهنگ عامه و باورهای مردمی و… همه از منابع اقتباس است. به شرطی که علاوه بر رعایت ساختار درام، از منظر ادبی و هنری به آنها پرداخته شود و از حس زیبایی شناختی دینی شان که از اصول خلقت الهی و زندگی انسانی است، بهره گرفته شود
مخاطب در حین مطالعه رمان، تحت تاثیر تخیلاتش قرار می گیرد و حس و حال رمان را درک می کند و خودش را در جای قهرمان می گذارد. جذابیت رمان و هم ذات پنداری مخاطب با قهرمان، عامل جادویی ارتباط او با اثر است. باورپذیری با جانشینی اعتقادات و هم چنین تغییر تفکر مخاطب همراه می باشد. کار خواننده تنها مشاهده و شهود نیست، بلکه مشارکت و حضور هم هست.
در خلق هر اثر دینی و بازنمایی آن باید دو نکته را مدنظر داشت. ابتدا این که اغلب مخاطب ها در هر سن و جایگاهی از شنیدن پند و دریافت مستقیم امور دینی گریزان هستند و دوم این که باید دین را با زبانی داستانی و دراماتیک برای مخاطب نشان داد تا تمامی افراد با هرگونه روان شناسی رفتاری و دیداری بتوانند آنرا درک کنند. حال اگر باز مخاطب جذب اثر نشد؛ آن وقت باید نویسنده به خود و یا نحوه پرداخت اثرش شک کند. چونکه او توان آنرا دارد با خلق آثار معنوی و شمایل های مذهبی، مخاطب را به درک تجلی ارزش های معنوی، و به نظاره زندگی ناسوتی خود دعوت کند.
رمان می تواند بعد از بهره گیری از عناصر داستان و درام، علاوه بر تزکیه باطن مخاطب و توجه به فناپذیری دنیا و توجه به آخرت، جنبه استعلایی هم داشته باشد. داستان باید بتواند زندگی مخاطب را گرفتار دگرگونی کرده و او را به شناخت خداوند برساند. خواننده عام شاید نخست از خواندن رمانی که مفاهیم معنوی را مدنظر دارد، پرهیز کند؛ اما در ادامه امکان دارد با احتیاط نزدیک شود و بعد از برقراری ارتباط، رابطه خوبی با آن برقرار کند.
ایده رمان من هم از دل تاریخ بیرون آمد و در بستر همین تحقیقات رشد کرد. همیشه پیش خودم فکر می کردم امام باقر ضد السلام عالم و شکافنده علوم بودند؛ پس چرا من و احتمالا دیگران، اطلاعات کمی از این امام داریم. دانش بسیار ایشان و دسته بندی علوم، از منظر امام جذاب است. هرچند تمامی این علوم در زمان ایشان تدریس نمی شد و خارج از درک مردم بود.
وقتی تحقیق را شروع کردم دیدم چقدر امام محمدباقر (ع) در تاریخ مظلوم واقع شده است. در دوران امامت ایشان و حتی پیش از آن، فرقه های به ظاهر اسلامی که همگی برگرفته از کفر بودند، در بلاد اسلامی مردم را مرید خود می کردند؛ تا حدی که حتی حکومت وقت که امام را در تنگنا قرار می داد؛ چون ایشان، دشمن غُلات بودند. در زمانیکه اسلام ۷۳ فرقه شده بود، تفکرات و ادعاهای عجیبی از جانب فرقه های بسیاری مطرح می شد. با این که امام در مدینه حاضر بود؛ این فرقه ها در مدینه و کوفه فعال بودند و رهبر آنان، خویش را امام، پیغمبر و حتی خالق جهان می دانستند. مغیره یکی از این غُلات بود که با زن یهودی جادوگری در ارتباط بود که به وی جادوگری یاد می داد. مغیره با علم تنجیم و شعبده، مردم را فریب می داد و ادعای نبوت و معجزه می کرد. او به دنبال گسترش فرقه مغیریه در بین انواع فرقه ها بود. از طرفی زنی به نام هند که رهبر تمام غُلات کوفه بود، در آن اوضاع آشوب سربلند کرد. تمام این افراد با عنایت به اوضاع سیاسی و اجتماعی دوران امامت امام محمدباقر و امام صادق (ع) تلاش داشتند خویش را برتر از این دو امام نشان دهند و مردم را مرید خویش کنند.
هنگام نوشتن رمان کتاب های زیادی مطالعه کردم؛ اما فقط در یکی از آنها در حد دو سطر از هند یاد شده بود. تفکر همین زن، حادثه محرک رمان من شد و گشایش کار با اوست. وی فعالیتهای پراکنده غالیان را سر و سامان می دهد و مشغول جاسوسی از امام در مدینه می شود.
* تفاوت اثرتان در مقایسه با دیگر کتاب هایی که در مورد زندگی امام محمد باقر (ع) نوشته شده چیست؟
شاید در ابتدا به هرکسی بگویی یک کتاب تاریخی یا داستانی در رابطه با یکی از امامان بخواند، بگوید همه چیز را می داند و چرا باید کتاب جدیدی بخواند؟ اما در واقع فقط محققان، آن هم محققی که مطالعات تخصصی در مورد همان امام دارد، با وجود اسناد موجود ترجمه شده و نشده، آن امام را بهتر از بقیه می شناسد. همه ما بسته به همان اطلاعات سطحی و ناقص خود، گمان می نماییم که معصومین را به خوبی می شناسیم، در حالیکه اصلاً چنین نیست و هیچ اطلاعی از جنبه های مختلف زندگی امامان نداریم. اطلاعات ما در مورد معصومین سطحی و یا در حد همان حرف های کتاب های درسی و یا مباحث دینی و رسانه ای است. کم تر کسی از عامه مردم به مطالعه عمیق و هدف دار تاریخ دین توجه دارد.
بنابراین جا دارد در مورد زندگی هر کدام از معصومین و اطرافیانشان در چهار مقطع خردسال، کودک، نوجوان و بزرگسال، مجموعه داستان و رمان بنویسیم. سپس با استناد به این آثار و یا اقتباس از آنها، نمایشنامه و فیلمنامه هم نوشته شود و با ساخت آنها، از جنبه های نمایشی و بصری هم بیشتر با زیست امامان، امید به رستاخیز و تحقق وعده های خداوندی و غیره آشنا شد.
نوشتن چند رمان نوجوان یا بزرگسال در مورد معصومین هیچ منافاتی با هم ندارند؛ البته به شرطی که همه نویسندگان برپایه منابع درست رمان بنویسند و هر کتاب از لحاظ مستندات با دیگری متفاوت نباشد. در واقع بر مبنای اسناد قطعی، هر کتاب جدیدی با عنایت به واقعیات موجود از زاویه دید نویسنده و منظر او به معصوم می پردازد.
رمان از آن جایی که چندجانبه است و به تمامی وجوه شخصیت معصوم می پردازد ازاین رو هر جنبه ای در رابطه با خانواده، جامعه، ایمان، علم و ادب، فعالیت سیاسی و نظامی، کار و معیشت معصوم که مدنظر باشد، برای مخاطب تازگی دارد. «مردی که همه چیز می دانست» در رابطه با زندگی امام، خانواده، دوستان و دشمنان ایشان و اوضاع سیاسی اجتماعی آن دوران است. بعد از مطالعه زندگی امام تصمیم گرفتم در رابطه با دورانی که ایشان بیشتر درگیر غُلات و غلوکنندگان در دین و مذاهب بودند، رمان بنویسم. هم اکنون رمان ۴۵۰ صفحه است. با وجود این که اطلاعات زیادی موجود نبود؛ اما اگر می خواستم اغلب همان روایات و احادیث موجود را با پرداخت داستانی در کارم بیاورم، کار حداقل دو سه برابر حجم فعلی می شد.
نوشتن چند رمان نوجوان یا بزرگسال در مورد معصومین هیچ منافاتی با هم ندارند؛ البته به شرطی که همه نویسندگان برپایه منابع درست رمان بنویسند و هر کتاب از لحاظ مستندات با دیگری متفاوت نباشد. در واقع بر مبنای اسناد قطعی، هر کتاب جدیدی با عنایت به واقعیات موجود از زاویه دید نویسنده و منظر او به معصوم می پردازد
این رمان در ابتدا قرار بود به خاطر ارادت بنده به چهارده معصوم، چهارده فصل باشد و شامل محدوده زمانی چهار سال زندگی و مبارزات امام؛ اما در عمل که وارد کار شدم، دیدم اثر خیلی طولانی می شود. ابتدا دو فصل و بعد دو فصل دیگر را حذف کردم و کلی مطالب و حوادث را خلاصه کردم و از توصیفات کم تری استفاده کردم؛ اما کار نهایی در ده فصل، از لحاظ تعداد کلمات و صفحات، باز هم دوبرابر و نیم خواست ناشر شد.
این اثر نخستین رمان در رابطه با این امام معصوم است. پیش از این چند مجموعه داستان کودک و نوجوان در رابطه با امام باقر (ع) نوشته شده است که در واقع برگرفته از روایات کوتاه و پراکنده تاریخی بوده و این حجم ماجرا، شخصیت، پرداخت داستانی و… در آنها نبوده است. وقتی قرار باشد تمام وقایع پراکنده تاریخ در رابطه با یک نفر به هم ربط پیدا کند و هیچ چیزی برای پر کردن حفره های داستانی بین این وقایع، موجود نباشد؛ کار نویسنده بسیار خیلی سخت می شود و من این سختی را به جان خریدم و با زحمت پشت سر گذاشتم. به خاطر این که نمی خواستم و اصولاً اجازه نداریم، در زندگی امام کشمکش و حادثه های تخیلی ایجاد کنم. بنابراین نتیجه کار آنی نشد که واقعاً تمام توان من و همه آن چیزی باشد که باید باشد. اما از لحاظ تاریخی و مستندات کار بدون ایراد است.
* در نگارش کتاب با چه سختی ها و موانعی مواجه بودید؟
سختی های بسیار نوشتن رمان تاریخ دین امکان دارد هر نویسنده ای را فراری بدهد. اول این که همه نویسنده ها به تاریخ و رمان تاریخی علاقه ندارند. دوم این که تمامی نویسنده ها حوصله انجام تحقیق را ندارند. سوم این که اگر هم حوصله و علاقه داشته باشند؛ با کمبود منابع مواجهند. به غیر از این، همه منابع درست نیستند و باید اطلاعات کافی دینی و تاریخی داشته باشند تا بتوانند منبع شناسی کنند و یا از فرد متخصصی کمک بگیرند. چهارم اینکه… تمام این اسباب هم که فراهم شود؛ مشکل اصلی اینست که ورود به زندگی معصومین باید در عین مستند و واقعی بودن با تخیل و روشهای فنی داستانی همراه باشد تا از حالت روایت صرف تاریخی بیرون بیاید و اسمش رمان شود و این بخش سخت ترین مرحله است.
برای نوشتن رمان تاریخی نخستین نکته اطلاع دقیق نویسنده از تاریخ و جغرافیاست. تا خصوصیت دوره و دیار وقوع داستان مشخص نباشد، مخاطب مکان و زمان درست وقوع وقایع را درک نخواهد کرد. امکان ندارد کسی بخواهد رمان واقع گرا بنویسد و مثلا کاری به آب وهوا، پوشش گیاهی، حیوانات، کوه های مکه و… نداشته باشد. ذکر این جزئیات علاوه بر این که باعث فضاسازی و باورپذیری داستان خواهد شد، در امر گره افکنی و گره گشایی هم به کار نویسنده خواهد آمد. به فرض با علم به این که شهر مکه در بستر کوهستان بنا شده و با بارش باران، سریع سیلاب به راه می افتد و آب در زمین فرو نمی رود، می تواند یک گره داستانی باشد و یا به شکلی، بهانه گره گشایی یک گره افکنی.
ورود به زندگی معصومین باید در عین مستند و واقعی بودن با تخیل و روشهای فنی داستانی همراه باشد تا از حالت روایت صرف تاریخی بیرون بیاید و اسمش رمان شود و این بخش سخت ترین مرحله است
مسلم است برای نوشتن هر رمان تاریخی، به تحقیقات فراوان در مورد شخصیت ها، وقایع، اوضاع مذهبی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، جغرافیایی و… از دوران مذکور در شهر های مکان وقوع ماجرا و… احتیاج است. باید در مورد آداب و رسوم مردم منطقه، معماری، تمام جزئیات بافت شهری و روستایی، ابنیه، امکنه، البسه، اغذیه، مشاغل، آب وهوا، گیاهان، حیوانات، و… تحقیقات کاملی صورت گیرد تا رمان واقعی و باورپذیر باشد. این کار خیلی سخت و وقت گیر است. گاه برای پیدا کردن اسم یک فرد، فرزندانش و یا اسم یک منطقه و… کلی تحقیق می کردم. در حالیکه از نظر مخاطب فقط یک کلمه است و شاید فکر کند، آن اسم تخیلی است.
مدت زمان تحقیق، نگارش و ویرایش این رمان دوسال کار فشرده بود. هم زمان تحقیق می کردم و یک فصل جدید می نوشتم و فصل قبلی را ویرایش می کردم. بیشتر از هفتاد عنوان کتاب خواندم و بیشتر از آنها، به دویست رساله و مقاله معتبر از سایت های فقهی و شیعی و فصلنامه های تخصصی تاریخ اسلام رجوع کردم. با مشاوران، کارشناسان تاریخی و دینی در ارتباط بودم تا از صحت تحقیقاتم مطمئن شوم. البته باید متذکر بشوم این طور نبود که تمامی این کتب و مقالات پر از اطلاعات جدید مرتبط به کار من باشند. متأسفانه کتب تاریخی همه شبیه به هم هستند و گویا فقط نویسنده، مترجم و ناشر آنها با هم فرق دارند. چون اطلاعات تاریخی و اسناد مورخین در همین حد بوده است. از نظر من رمان نویس که به دنبال نکته خاصی می گردم؛ شاید هر کتاب فرقش با کتاب دیگر گاه در حد یک جمله جدید باشد و یا یک حدیث که در آن کتاب، کامل تر نوشته شده است.
اطلاع داشتن از تمامی منابع موجود یک طرف و شناخت منابع دست اول و موثق و تأیید صحت آنها از سوی دیگر، برای نویسنده مهم می باشد. برخی نویسندگان در انتها رمان خود صدها منبع را ذکر می کنند؛ اما امکان دارد بیشتر از نیمی از آنها، منابع دست دوم باشند یا صحت تاریخی شان مورد تأیید نباشد. خوش باوری است که گمان نماییم تمامی منابع انتشار یافته موجود با عنایت به روایات مختلف تاریخی از یک واقعه و همینطور کتاب سازی بعضی از نویسندگان و پژوهشگران نامعتبر، برای رمان نویس قابل استناد باشد. سندهای مختلف و عدم توافق بر سر صحت یک روایت، نداشتن اطلاعات کافی از زندگی امام و خانواده اش، اجازه نداشتن برای نوشتن هر دیالوگ و حادثه غیرواقعی و… کار را سخت تر هم می کند که از حوصله اغلب نویسندگان خارج است.
وقتی می خواهیم در رابطه با یکی از امامان رمان بنویسیم. هم مجبوریم تمام خصوصیت های رمان را رعایت نماییم و هم دست مان باز نیست تا برای خودمان تخیل نماییم و هرچه خواستیم بحران و تعلیق اضافه نماییم. تاریخ آن قدرها هم بی عیب و نقص و بر پایه درام و تراژدی نگاشته نشده است، تا بتواند مخاطب را سرگرم کند. بنابراین درام به کمک روایت تاریخ می آید تا آنرا جذاب تر تعریف کند. یک مخاطب خاص می داند که با توهم حقیقت درحال پذیرش عملی واقعی است و مثلا شخصیتی که شاهد آن است، واقعی نیست؛ اما با توهم حقیقت، با آن شخص هم ذات پنداری می کند. اما اضافه کردن شخصیت های تخیلی و ماجرای خیالی بسیار هم باعث می شود مخاطب عام گرفتار توهم شود و گمان کند؛ کل رمان، واقعی است و همه شخصیت ها وجود خارجی دارند.
متأسفانه در باره بعضی از معصومین یک رمان معتبر و قوی هم وجود ندارد. حتی در مورد پنج تن آل عبا هم نمی توانیم مدعی انتشار رمان هایی با کمیت و کیفیت خوب باشیم. به غیر از داستان کودک و داستان کوتاه های انتشار یافته که همه آنها هم قابل قبول نیستند؛ کارهای رمان در رابطه با معصومین بسیار اندک است. این که در مورد یک معصوم فقط یک رمان و یا چند داستان کوتاه داشته باشیم، خیلی بد است. از لحاظ دینی و تاریخی باید اطلاعات مخاطبان را در مورد معصومین افزایش دهیم. کودک و نوجوان نباید فقط با یکسری اطلاعات کلیشه ای در مورد معصومین آشنا باشند و اگر از آنها بخواهیم دو سطر در رابطه با یک امام توضیح بدهند، فقط دو جمله تکراری بلد باشند که برای همه امامان به کار ببرند.
* اثر شما در رابطه با زندگی و زمانه امام باقر (ع) است. در این اثر با مقطعی از دوران زندگی امام روبه رو هستیم. از دوران کودکی حضرت آغاز کرده و تا لحظه شهادت ایشان را روایت می کنید. آیا بدین سبب که مخاطب با یک اثر کامل از زندگی امام باقر (ع) روبه رو شود؟
قرار نبود زندگینامه حضرت را بنویسیم که از زمان تولد تا شهادت ایشان باشد. نویسنده رمان باید ببیند کدام بخش از زندگی قهرمان اثرش، بار دراماتیکی بیشتری دارد و روی آن بخش تمرکز بیشتری داشته باشد. ماجرای «مردی که همه چیز می دانست» در یک دوره زمانی دو ساله در اوایل دهه ۱۱۰ هجری است. دورانی که حضرت بیشتر درگیر غُلات بودند. این رمان تاریخی با نگاهی به مستندات مکتوب، به زندگی خانوادگی و اجتماعی امام و حوادث موجود در آن دوران اشاره دارد. دورانی که رهبران فرقه های به ظاهر اسلامی که همگی برگرفته از کفر بودند، با حیله های مختلف مردم را مرید خود می کردند.
رمان یعنی داستان پردازی. پس داستان اهمیت دارد؛ اما این داستان باید بر مبنای مستندات تاریخی و در بستر تاریخ روایت شود. رمان نویسی که دست به خلق داستان تاریخی برای خاندان می زند باید بداند مقرر است کدامیک از یاران و یا دشمنان و خانواده امام را در کارش بیاورد. تحقیقات در مورد آن آدم ها باید دقیق باشد. وقتی تحقیقات لازم انجام و بستر تاریخی کار آماده شد بسته به مبحث داستانش، برای شخصیت امام و دیگر شخصیت های واقعی، به میزان حضور آنها در رمان، برپایه حقیقت های موجود طراحی موقعیت داشته باشد. سپس شخصیت های تخیلی را وارد کرده و با رعایت همان خصوصیت های آن عصر، پیرنگش را کامل و داستان پردازی کند. در این شکل هم داستان گفته شده و هم تاریخ. هرچند بالاخره دست وبال نویسنده هم چنان بسته است و نمی تواند هر طور که دلش می خواهد شخصیت پردازی کند و سیر حوادث را برخلاف تاریخ پیش ببرد. با این اوضاع مشخص است که نمی شود یک رمان خطی از تمام زندگی حضرت نوشت و جنبه های رمان را هم در نظر داشت. متأسفانه برخی یکی از این دو مورد را به دیگری ارجحیت داده و کارشان یا کاملا داستان است و تاریخ به فراموشی سپرده شده؛ و یا برعکس همه رمان شان بازنویسی تاریخ است و چون روایتی مستند، رنگ وبوی داستانی ندارد.
رمان یعنی داستان پردازی. پس داستان اهمیت دارد؛ اما این داستان باید بر مبنای مستندات تاریخی و در بستر تاریخ روایت شود. رمان نویسی که دست به خلق داستان تاریخی برای خاندان می زند باید بداند مقرر است کدامیک از یاران و یا دشمنان و خانواده امام را در کارش بیاورد
* چند درصد از شخصیت های رمان شما واقعی و چند درصد غیرواقعی هستند؟ راستی یک سوال! چطور می شود شخصیتی خیالی را وارد رمانی واقعی کرد؟
برای نوشتن رمانی در باره معصوم، راحت ترین کار اینست که رمانی در عصر حاضر با نشانه هایی از زندگی معصوم نوشته شود. در مرحله بعد کار سخت تر آن است که رمانی تاریخی با یک داستان تخیلی طراحی کرد و به واسطه شخصیت های خیالی و یا اشخاصی که فقط نامی از آنها در تاریخ برده شده و محدودیتی در پرداخت خیالی آنها نیست، معصوم را هم تا حدی نشان داد. اما کار بهتر و صدالبته سخت تر اینست که شخصیت معصوم نقش پررنگ تری داشته باشد و مخاطب از نزدیک شاهد کنش و واکنش و عکس العمل معصوم در کشمکش های مختلف باشد.
باید دید تخیل مقرر است کجا و چگونه نشان داده شود. همان گونه که گفته شد تخیل زیاد می تواند به ایجاد برخی توهمات در ذهن مخاطب دامن بزند. باید ارتباط و میزان بین عقلانیت و احساسات در رمان معصومین مشخص شود تا خواننده از هیچیک غافل نماند. باید حواس مان باشد چطور تاریخ را با داستان و شخصیت های خیالی آمیخته نماییم. کار نویسنده، آفریدن فضایی است که در آن، متون اصلی رویداد مزبور در شبکه ای از رویدادهای فرضی که نویسنده بر مبنای اطلاعات تاریخی و حدسیاتش آنرا خلق کرده، باشد. به فرض شخصیتی که درگیر ماجرای اصلی داستانی شدن یک حدیث است، می تواند در زندگی شخصی خود داستانی فرعی داشته باشد که سبب خلق درام شود؛ و هیچگاه نمی توان بر رمان خرده گرفت که چنین وقایعی در تاریخ وجود نداشته است. تخیل لازمه درام است؛ اما به شرط آن که پای خویش را از محدوده دین فراتر نگذارد. نمی توان به بهانه دراماتیک کردن و جذابیت اثری، آموزه های دینی، اخلاقی و فقهی را جابه جا کرد و از مسیر تاریخ حقیقی خارج شد؛ چونکه کم ترین بی دقتی سبب ایجاد شبهه در ذهن مخاطب می شود و روی اعتقادات او تاثیر می گذارد.
در داستان های واقع گرا نویسنده به مدد خلاقیتش، عناصری را که از حقیقت گرفته است بازسازی کرده و مضامینی نو به آن می بخشد. در چنین صورتی است که ایماژهای هنری ایجاد می شوند که حقیقت های جدیدی هستند و به وسیله تخیل نویسنده شکل گرفته اند. حقیقت مانندی در داستان تخیلی کمی با داستان واقع گرا متفاوت می باشد. تخیل، انعکاس تجارب نویسنده است که بر مبنای ایماژها یا همان تصاویر ذهنی به وجود می آید که بر مبنای فعالیت ذهن خلاق اوست. بدون این که تاریخ را تحریف کرد و یا شخصیتی اصلی خلق کرد که در تاریخ نبوده؛ میتوان داستان های فرعی و یا شخصیت های فرعی تخیلی فرض کرد تا به اصل ماجرای دین خدشه ای واقع نشود. از سوی دیگر همان گونه که گفته شد میتوان ماجرایی کاملا تخیلی داشت و داستان اصلی تاریخ مقدس دین، در حاشیه باشد.
در رمان من هم تمام شخصیت های تاریخی از معصومین، خانواده ایشان و یاران و دشمنان حضرت واقعی هستند. اما شخصیت های فرعی تخیلی هستند. هرچند رنگ و بوی تاریخی دارند. مثلا اشاره شده که یکی از افرادی که در جلسه درس امام بود فلان سوال را پرسید و یا فلان شخصی در بازار، حرفی زد. کنیزی درخواستی داشت و… مسلم است از آن افراد اسمی در بین نیست و کسی از پیشینه آنها آگاه نیست. در تاریخ فقط در حد دو سه جمله روایت شده اشت. من برای این افراد شخصیت پردازی داشتم و با تخیل خودم با عنایت به اوضاع آن زمان آنها را تبدیل به شخصیت فرعی فعال کردم و برایشان داستان های فرعی ایجاد کردم که در نهایت منجر به بیان آن حرف و عمل در حضور امام بشود.
شخصیت هایی که در این رمان نام دارند و معرفی می گردند، بیشتر از صد نفر هستند. خیلی تلاش کردم از تعداد اشخاص کم کنم؛ اما اقتضای رمان و گردآمدن دوستان و دشمنان بسیار امام، باعث می شد حداقل با این تعداد آدم روبهرو باشیم. در واقع طرح رمان کاملا برگرفته از حضور شخصیت های واقعی و وقایع موجود است؛ نه این که طرحی خیالی از شخصیت های خیالی بنویسم.
* در کتاب شاهد سخنرانی امام باقر (ع) با مردم اهل مدینه و مکه هستیم. آیا این سوال و جواب ها ساخته ذهن شما بود یا در مستندات دینی و تاریخی ثبت شده بودند؟
هیچ نویسنده ای به خود اجازه نمی دهد در دهان معصومین کلامی خیالی بگذارد، جز در بعضی موارد معمول زندگی روزمره. محتوای همه مطالب روایت شده از امام واقعی هستند؛ فقط به لزوم نثر و زبان رمان، جمله بندی آنها تغییر کرده است. شیوه تدریس امام در آن دوران بیشتر مبتنی بر پرسش و پاسخ بود و با شیوه های آموزش امروزی فرق داشت. تمامی دیالوگ ها در واقع مباحث عرضه شده توسط امام در کلاس های درس ایشان است.
برای نگارش رمان تمام احادیث در ارتباط با امام محمد باقر ضد السلام و پدر و پسر گرامی شان را جمع آوری کردم و آن هایی را که به داستانم مرتبط بود و یا می توانست ایده ای بدهد تا برپایه آن حادثه و کشمکشی خلق کنم، به صورت منولوگ و دیالوگ، بازنویسی و برایشان خرده داستانی طراحی کردم. برای معرفی امام و تقابل ایشان با یاران و دشمنان شان و هم چنین ذکر وقایع موجود، چاره ای جز استفاده از این راه نبود. تا جایی هم که به مشکلی برخورد نشود، بعضی از روایت های کم تر شنیده شده از زبان امام سجاد و یا امام صادق (علیه السلام) را، با رعایت جوانب امر به وقایع دوران امام باقر ضد السلام مرتبط کردم. البته با این اجازه از بزرگان دین که می گویند سخن یک معصوم از پدرش به او رسیده و از او به پسرش منتقل شده است. پس امکان دارد امام باقر ضد السلام هم همان حدیثی را نقل کند که پدر بزرگوار و یا پسر گرامی شان نقل کرده اند.
هیچ نویسنده ای به خود اجازه نمی دهد در دهان معصومین کلامی خیالی بگذارد، جز در بعضی موارد معمول زندگی روزمره. محتوای همه مطالب روایت شده از امام واقعی هستند؛ فقط به لزوم نثر و زبان رمان، جمله بندی آنها تغییر کرده است. شیوه تدریس امام در آن دوران بیشتر مبتنی بر پرسش و پاسخ بود و با شیوه های آموزش امروزی فرق داشت. تمامی دیالوگ ها در واقع مباحث عرضه شده توسط امام در کلاس های درس ایشان است
کارشناسان تاریخی معتقد هستند نوشتن دیالوگ از زبان معصومین در حد امور معمولی زندگی عادی اشکال ندارد؛ اما در دیگر امور نمی توان حرف در دهان معصومین گذاشت که در حکم همان دروغ بستن به آنان است؛ چون هیچ سندی برای انجام و یا گفتن آن کلام از معصوم نداریم. بنابراین مهم ترین منبع برای دیالوگ نویسی همان احادیث هستند. اما باید علم و مهارت آنرا پیدا کرد که چطور حدیث را به دیالوگ تبدیل کرد. نمی شود هر جای حدیث را که خوش مان می آید و در داستان لازمش داریم تقطیع نماییم و بدون دقت به مفاهیم قبل و بعدش، آنرا در رمان بیاوریم. البته اشکالی ندارد گفت و گویی را که مابین معصوم و مثلا یک فرد عامی در مدینه انجام شده، از زبان فرد دیگری مثلا در مکه بیرون بیاید و امام جواب او را بدهد؛ البته به شرطی که از لحاظ عرفی، شرعی، جغرافیایی، تاریخی و… آن حرف، راوی شناخته شده ای نداشته باشد و جواب معصوم با تغییر موقعیت، خدشه دار نشود. ما مجبوریم برپایه حدس و گمان و از روی سندهای مختلف، به فرض برای برخورد امام با فلان شخصیت، یک حادثه و دیالوگ های خیالی، البته با رعایت محدودیت های موجود شرعی بنویسیم. آن هم با علم به اینکه، اجازه انتساب مطالب غیرواقعی به معصوم را هم نداریم و باید حواس مان باشد که خط قرمزها را رد نکنیم.
* در باره زبان اثر و نثر دیالوگ های رمان دینی هم توضیح بدهید.
زبان ابزاری برای داستان نویس است که به وسیله آن درونیات و ذهنیات خودش را با بهره گیری از واژه های مختلف و در کنار هم قراردادن آنها بیان می کند. در زبان نوشتار لفظ تنها بر معنا دلالت نمی کند و آرایه های ادبی هم برای زیبایی کلام به کار گرفته می شوند. در زبان نوشتاری ساختار زبانی در ارتباطات مکاتبه ای و نگارشی لحاظ می شود. از طرفی زبان گفتاری به ساختاری از زبان توجه دارد که در همان ارتباطات شفاهی به کار گرفته می شود. در این زبان سادگی و قابل درک بودن مورد توجه است. نمود حرکتی و آوایی در زبان گفتار از نکات قابل توجه در امر زبان در رمان می باشد.
نویسنده برای انتقال پیامش از واژگان، ساختار جمله ها، ضرباهنگ، تجانس حروف و آواهای صوتی و ساختمان دستوری خاصی استفاده می نماید و دخالت آگاهانه فرم در زبان اتفاق می افتد و سبک نوشتاری او مشخص می شود. اگر کار تاریخی باشد، بسته به این که اثر چقدر به گذشته و یا گذشته دورتر می پردازد، باید از زبان خاصی که هماهنگ با همان دوره است، بهره گرفته شود. البته باید نویسنده حواسش باشد که چقدر توانسته است این قدمت را درست از راه زبان بیان کند.
از طرفی همه می دانیم زبان تاریخی شخصیت های صدراسلام همین نثری نیست که در آثار سینمایی و یا ادبی عرضه می شود. عربی فصیح در دوران جاهلیت با عربی دوران به فرض سال صد هجری قمری و عصر حاضر متفاوت می باشد. نویسنده به تبع نثر کهن موجود در ادبیات تاریخی زبان فارسی و با عنایت به قراردادهای زبانی، از زبان فارسی کهن در ادوار تاریخی مختلف بهره می گیرد و برای شخصیت های ساکن در حجاز و عراق دیالوگ می نویسد. لااقل در بین این اوضاع تغییر زبان، بهترین کار اینست از واژه ها، اصطلاحات و تعابیری که کاملا خاص زبان فارسی است، کم تر بهره گرفته شود. مثلا از ترجمه اصطلاحات عربی استفاده گردد و نویسنده تلاش کند از لحاظ آوایی و جمله بندی، نثرش شباهت بیشتری به زبان عربی، آن هم زبان عربی گذشتگان داشته باشد.
هر مخاطبی به شنیدن دیالوگ ها و خواندن گفت وگوهای تاریخی علاقه مند نیست و باید کاری کرد تا در عین کهنه بودن زبان، بیانی نو و جذاب داشته باشیم. در دنیای سینما و تئاتر، فردی بعنوان بازیگر این دیالوگ ها را ادا می کند و کمی از سنگینی آن برای شنونده کاسته می شود؛ اما در رمان این خواننده است که باید خود کلمات را از لحاظ آوایی و مفهومی درست بخواند و آنها را در ذهنش حلاجی کند. چاره ای هم جز سخت نوشتن و سخت خواندن آثار تاریخی نیست. همان گونه که نمی توانیم در یک فیلم تاریخی لباس امروزی به تن بازیگر بکنیم، مجاز نیستیم با نثر و محاوره امروزی، اثر تاریخی را بنویسیم.
گفت وگو با زبان نوشتاری خاص در رمان تاریخی و دینی، اثری ژرف و شگرف بر خواننده خواهد داشت. هر چند در بعضی آثار دیداری، شنیداری و مکتوب، گفتگو فقط سبب اطناب و زیاده گویی است و ایجاز کم تری در آن دیده می شود. آن هم در حالیکه در یک کار تاریخی و در بین دیالوگ های سنگین و جملات ادیبانه، ناگهان دیالوگ های محاوره ای با ضرب المثل ها و تکیه کلام های کاملا امروزی گنجانده می شود؛ که نه تنها باعث همه فهم شدن و فراگیربودن زبان نمی گردد، بلکه سبب چندپارگی زبان اثر و تمسخر مخاطب می گردد. در صورتیکه میتوان با ضرب المثل های ادبیات عرب در گذشته و یا حال و یا با روایتی نو از مفاهیم امروزی، بر مبنای آن کار تاریخی، اصطلاحی تاریخی خلق کرد و در دهان قهرمانان گذاشت. برخی از نویسندگان به جای خلق صحنه های واقعی و طبیعی، همراه با گفتار قابل درک قهرمان؛ با قراردادن یکسری کلی گویی و شعار در دهان شخصیت، تاریخچه ای از گذشته و آینده وقایع عرضه می دهند؛ که قطعا موردپسند هر خواننده ای نیست.
* در این اثر بیشتر به بُعد اجتماعی و سیاسی امام باقر (ع) پرداخته اید؟ آیا علت خاصی دارد بُعد فردی و خانوادگی حضرت را بازگو نکردید؟
اقتضای رمان آن است که همه جانبه به شخصیت های اصلی پرداخته شود. اما در رمان تاریخی و دینی همیشه آن طور که لازم است، این اتفاق نمی افتد. مثلا ما به لحاظ داستانی می خواهیم بدانیم امام در منزل چه برخوردی با همسر و فرزندان شان دارند؛ اما هیچ سندی در این زمینه موجود نیست و فقط یکسری اطلاعات کلی موجود است. از آن طرف هم دستمان بسته است و اجازه تخیل نداریم. من در حد خودم بیشتر از رمان های تاریخی دیگر به زندگی خانوادگی معصوم اشاره کردم. برخی فصول ارتباط مستقیمی با خود امام، پدران و فرزندانشان همچون امام صادق (علیه السلام) دارد. تا جای ممکن امام را در کنار همسران و فرزندانش نشان دادم و به تمام جزئیات قابل ذکر زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی حضرت پرداختم.
متأسفانه برخی نویسندگان، معصوم را بیش از اندازه آسمانی یا زمینی نشان می دهند. مثلا فقط به ذکر یک سری امور کلی و نمایی از دوردست بسنده می کنند و یا برعکس با لحن کوچه بازاری و شخصیت پردازی ضعیف به زندگی خاندان می پردازند. چیزی که با خواندن این رمان ها به ذهن خواننده متبادر می شود فردی امروزی با شلوار جین و ریش آن کارد شده است؛ و این کار باعث وهن شخصیت مقدس می شود.
از طرفی اگر قرار باشد همیشه از دور و با فاصله به زندگی خاندان پرداخت، نتیجه اش این می شود که مخاطب هیچگاه نمی تواند با معصوم ارتباط ذهنی پیدا کند. فکر می کند او فردی آسمانی است که همیشه از الطاف خداوندی بهره مند است و هیچ مشکل زمینی ندارد. شیطان وسوسه اش نمی کند و به غیب آگاه است و همیشه سفره بهشتی برایش پهن است. غم نان و درد جان ندارد و به دیگر سخن، چون هیچ مشکلی ندارد پس فقط عبادت می کند و مطمئن است که به بهشت می رود.
متأسفانه برخی نویسندگان، معصوم را بیش از اندازه آسمانی یا زمینی نشان می دهند. مثلا فقط به ذکر یک سری امور کلی و نمایی از دوردست بسنده می کنند و یا برعکس با لحن کوچه بازاری و شخصیت پردازی ضعیف به زندگی خاندان می پردازند. چیزی که با خواندن این رمان ها به ذهن خواننده متبادر می شود فردی امروزی با شلوار جین و ریش آن کارد شده است؛ و این کار باعث وهن شخصیت مقدس می شود
هرچند همه این امکانات و نعمات برای معصومین فراهم است؛ اما آنها مختار نیستند همیشه از این مواهب بهره گیرند. رمان خوب باید این شُبهه را از ذهن مخاطب پاک کند تا ارزش سختی ها و مرارت هایی که ائمه اطهار کشیده اند، روشن شود. همه باید بدانند معصومین هم مثل بقیه مردم کار و زندگی کردند؛ مشکل معیشتی داشتند و گاه همسران و فرزاندان شان تابع آنها نبودند. گاه بستگان شان مخالف افکار آنان بوده و همیشه حکومت وقت و عمالش با آنها سر مخالفت داشتند. گرسنگی و تشنگی را با تمام وجود حس کرده و بیمار شده اند؛ شکنجه شده و درد کشیده اند. با انواع مشکلات مبارزه کردند و کارشان به زندان و سیاهچاله و شهادت رسیده است. مثل همه انسان ها، شخصیتی زمینی داشتند؛ اما به واسطه ایمان شان با بقیه متفاوت و آسمانی بودند. در نهایت در شخصیت پردازی درونی و بیرونی معصوم با دیگران باید توصیفات نزدیک به حقیقت یک انسان عادی باشد. نباید شخصیت معصوم را از یک انسان بالاتر یا پایین برد.
* به نظرتان معیارهای یک رمان دینی و ضرورت نگارش چنین رمان هایی برای معصومین چیست؟
ابتدا باید به ضرورت ادبیات دینی و بعد مساله بود یا نبود رمان دینی پرداخت تا رسید به ضرورت نگارش رمان در رابطه با معصومین. بعضی از کارشناسان از آن جایی که رمان در دامان غرب پرورش یافته و دور از الهیات است، اصطلاح رمان دینی را قبول ندارند؛ می گویند رمان در جهت التذاذ بشری گام برمی دارد و نمی تواند برانگیزاننده اندیشه و تفکرات دینی باشد. آنان رمان را ذاتاً سکولار و ضددین می دانند. از دگر سو بعضی دیگر هم معتقدند با هنر و ادبیات میتوان حقایق پنهان خلقت را آشکار کرد و نشانگر امور متعالی بود.
هر هنری که زیبایی الهی در آن متجلی شده باشد، در حیطه هنر دینی است. هنر پدیده ای جدا از آفرینش و خلقت جهان نیست که بتوان آنرا مستقل از انسان محسوب کرد و مرتبط به خدا و خالق هستی ندانست. دین در تمام وجوه زندگی، از تولد تا مرگ متبلور است؛ و هنر و ادبیات دینی نشان گر بروز روح در ماده و رابطه مخلوق با خالق است. هنر دینی در جهت بیدارکردن روح بشر قدم برمی دارد؛ و این نیرو را به خاطر اصالت وجود درونیش و نیروی شهود و الهامی که آنرا ایجاد کرده، کسب می کند. بنابراین هر مفهومی که در مورد خلقت، آفرینش اولیه، مرگ، زندگی، اندیشه در چیستی و ماهیت و… باشد، هنر و ادبیات دینی است. هنر و ادبیاتی که مخاطب را به اندیشه هستی شناسانه جهان فراخواند، بدون شک دینی است و نباید آنرا در چارچوب اصطلاحات و تعاریف محدود و محصور کرد. به غیر از جدال، بودن یا نبودن رمان دینی، همان گونه که میتوان از ماهیت برندگی شمشیر نام برد، می شود گفت شمشیر می تواند به جای قتل، مثلا کارکرد مفیدی دیگری داشته و منجر به دفاع و حیات شود، پس رمان هم می تواند با عنایت به ماهیت غیردینی خود و… کارکردی مثبت داشته و هویتی جدید پیدا کند. گاه یک رمان به اندازه ده جلسه مشاوره و مطالعه می تواند به فردی کمک نماید. نسل جدید به ایمان اخلاقی که از بزرگ ترها به آنان رسیده، بی تفاوت شده اند؛ بنابراین توجه به دین توسط رسانه های ادبی و هنری می تواند کارآمد باشد. جوان به دنبال پرکردن اوقات فراغت خویش است؛ اما از پندگیری و نصیحت مستقیم کتب دینی هم گریزان است. امروزه نمی توان با موعظه جوان را دین دار و با معصومین آشنا کرد. هنگامی که جوانان در تهاجم انواع جذابیت های غیردینی قرار دارند و در کم ترین زمان، و در هر مکان می توانند به یاری شبکه های مجازی در جریان آخرین هیجانات باب میل شان از طرق مختلف باشند؛ تصور بیهوده ای است که اندیشید تمامی جوانان به همان اندازه علاقه مند باشند؛ تا در زمان و مکانی خاص بخواهند مخاطب یک سخنرانی و یا همایش دینی و… باشند. پس لازم و واجب است برای مخاطبان امروزی فیلم و رمان فاخر دینی تولید شود تا آموزه های دینی را کاملا ناخودآگاه و نامحسوس فرا بگیرند و غیرمستقیم اندیشه دینی در اندیشه و قلب شان ریشه بدواند. رمان دینی با تصور و تبلور دین، ایمان انسان به پروردگار و قدرت لایزال وی را بیشتر می کند. رمانی که در خدمت دین باشد به سادگی می تواند مفاهیم والای قرآنی را علاوه بر هنری که در خود قرآن نهفته است، با هنری انسانی نشان دهد. توجه به ساختار قصص قرآن، منظومه های عرفانی و اسلامی و رساله های فلسفی، همه می تواند انسان را در رسیدن به رمان دینی یاری دهد. اثری که نشان دهد انسان از اصل خویش جدا افتاده است و اشتیاقی برای بازگشت به عوالم معنوی دارد؛ به حتم توانسته نگاهی نو در معنای دینی عرضه نماید.
گاه یک رمان به اندازه ده جلسه مشاوره و مطالعه می تواند به فردی کمک نماید. نسل جدید به ایمان اخلاقی که از بزرگ ترها به آنان رسیده، بی تفاوت شده اند؛ بنابراین توجه به دین توسط رسانه های ادبی و هنری می تواند کارآمد باشد
وقتی در اسلام نگاه کردن به یک چهره نورانی، اندیشیدن در کار خلقت، نوع دوستی و محبت به دیگران، ارزشی عبادی محسوب می شود؛ پس توجه به نشانه های طبیعی خلقت که اشاره به ارزش ناب درون آن مخلوق دارد، می تواند ارزشی دینی به حساب آید. رمان هم با نشان دادن همین اصالت زیبایی و نیکی ها، عدالت خواهی، کمال جویی، قبح گناه و… می تواند از تعابیر سطحی برحذر باشد و اثری در جهت یادآوری و تذکار اعمال بشر به وی باشد. روح انسان دین دار، مانند خداوند زیباست و می تواند انواع زیبایی های الهی را درک کند. عرفان و دیدگاه اسلامی به زیبایی و حقیقت نزدیک است و دین، فراخواندن همین حقیقت و زیبایی است و منشأ خلق ادبیات دینی.
در حال حاضر باید با بهره گیری از هنرهای نمایشی، تجسمی، تصویری، ادبی و… و نوشتن رمان دینی و داستانی کردن زندگی رهبران دین مخاطب گریزان از تاریخ دینی را شیفته رمان دینی کرد. نوشتن رمان دینی حتی شده به یک ارزش الهی، اخلاقی و انسانی کوچک اشاره کند، در حکم تبلیغ دین است و نگارش رمان برای خاندان تبلیغی عالی برای هم سفرشدن نویسنده و خواننده در راه رسیدن به بهشت.
رمان با حالات درونی شخص، با افکار، احساسات، با عواطف و خاطراتی که در دورنمای ذهنی ماجرای دراماتیک رخ می دهد، درگیر است. عمل دراماتیک در رابطه با شخصیت پردازی، پیرنگ و پیشرفت وقایع داستان است و افشای خصوصیات شخصیت ها و ایجاد فضای لازم برای وقوع حوادث. وظیفه عمل دراماتیک، فضاسازی و ایجاد ریتم و ضرباهنگ مناسب با محتوای کار و تشدید اثرات عاطفی است. برای خلق چنین فضایی باید از هر تکنیک مفیدی که می شود بهره گرفت. بسته به این که رمان در رابطه با خود معصوم است و یا اطرافیانش میتوان با رعایت حد و اندازه ای که باعث وهن خواننده نشود، به سراغ چنین مکاتبی رفت.
دین امری درونی است که دارای منظری بیرونی هم می باشد. برای به تصویر کشیدن درونیات دین و زندگی معصومین به فرم های جدیدی احتیاج داریم. رمان دینی منعکس کننده اندیشه دینی و پرستش نیروی مافوق انسانی است. چنین رمانی، قالبی برای بیان امری غیبی و غیرملموس است؛ تا به مدد کلمات، ملموس و قابل باور شود. نویسنده به امور ماورایی می پردازد تا مخاطب لختی بیندیشد جز عالم شهادت، عالمی به نام غیب هم موجود است که باطن هر چیزی در عالم ماده، در آن عالم غیب نهفته است. نویسنده با تاکید بر آئین ها و مراسم دینی، با ارجاعاتی، عوالم غیرمادی و ماورای ماده را ملموس و محسوس می کند.
پرداختن به عالم غیب، برزخ، روح، فرشته، وحی، معجزه، شهادت، دنیای بعد از مرگ، طی الارض و… در اثر دینی و زندگی معصومین امری معمول است. اتفاقاتی غریب در بستری آشنا و واقعی. جهانی که روابط علت و معلولی خاص خودش را دارد و قواعد معمولی زندگی زمینی در آن جریان ندارد. بازگویی مسائل فراواقعی و یا فراطبیعی عالم ماده، بازی با توالی زمانی و مکانهای ناشناخته و مرموز، شکستن چارچوب های روایت، پرداختن به رؤیاها و ناخودآگاه شخصیت و… همه و همه از خصوصیت های چنین مکاتبی است و همه در زندگی معصومین دیده می شود.
پس با این تفاسیر رئالیسم جادویی یا سوررئالیسم می تواند و شاید بتوان گفت باید در قسمتهایی از رمان های معصومین باشد؛ فقط به شرطی که این تکنیکها و جریان سیال طوری نباشد که باور مخاطب را مبتلا به اختلال کند و این توهم را در او ایجاد نماید که عوالم خاص معصومین و ارتباط آنها با عالم غیب، توهم و تخیلی بیش نیست. بلکه باید به کمک این مکاتب امری را که اطلاع دقیقی از آن نداریم و ندیده ایم در هاله ای از ابهام و رازآلودی بیان نماییم که گویا مخاطب دارد از پشت پرده ای وقایع را می بیند و یا از راه دیدن سایه امر غیب در زندگی معصوم، به حقایق ناگفته عالم غیب پی می برد.
* مشکل ادبیات داستانی در حوزه رمان دینی در محتواست یا در تکنیک که سبب شده رمان و داستان های دینی گاه کمتر دیده شود؟
گاه برخی نویسندگان خیال می کنند با علم به موضوعات دینی و نوشتن در رابطه با شان، رمان دینی خلق کرده اند. در حالیکه کارشان فقط بازنویسی داستانی یک واقعه است؛ بدون آنکه بدانند آن آدم ها کجا، چطور، با چه فرهنگ، جغرافیا، پوشاک، غذا و شغلی زندگی می کردند. همین مساله باعث می شود بعضی از داستان های ملی مذهبی، به واقع داستان نباشند و فقط رونویسی از واقعیات تاریخی باشند؛ تازه آن هم تاریخی که امکان دارد اصلاً صحت نداشته باشد. مخاطب هم عاقبت می فهمد فقط دارد یک کتاب ناداستان، گردآوری و یا اثری پژوهشی می خواند. نوشتن رمان دینی و قلم زدن در رابطه با معصومین بدون علم و عمل درست، در حکم راه رفتن روی لبه شمشیر است. اگر رمان درست و اصولی نباشد نه تنها دنیا و عاقبت نویسنده، بلکه خواننده هم از بین می رود و رشته اعتقادات شان بریده می شود.
تحقیق ناکافی و نادرست بزرگ ترین آفت و صدمه رمان دینی است. برای نشان دادن تاریخ دین و ترویج اندیشه های دینی، تحقیق الزامی است. فهم تاریخ، درک وحی، سیره انبیا، سنت اولیا، و برداشت های فقهی و حقوقی در توان همه نیست و باید با اهل کار و دین شناس مشورت شود. ورود به حیطه رمان تاریخ دینی حساس است و متأسفانه گاهی برخی با ورود نادرست به این حیطه بنا به اعتقادات و زاویه نگاه خود، می خواهند تفسیر جدیدی عرضه کنند. نویسنده ها به خود حق می دهند برای دراماتیک کردن واقعه های تاریخی نسبت به کم کردن یا افزایش برخی شخصیت و رویدادهای واقعی اقدام کنند؛ و در جواب منتقدان و مخالفان اعلام کنند کاری به اصل تاریخ ندارند و تنها تصورات خودشان را در رابطه با بخشی از تاریخ اسلام مکتوب کرده اند. نویسنده ای که جهان رمانش را از دریچه جهان بینی خود به مخاطب نشان می دهد، به سبب تمرکز بر جذابیت های ظاهری اثر، قدرت تفکیک آنرا از حقیقت جهان ندارد؛ بنابراین مخاطب گرفتار سردرگمی و نهایتا بحران روحی در مورد جهان و خدا می شود. تغییراتی که به لحاظ درام در بعضی وقایع، شخصیت ها و وضعیت های تاریخی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و جغرافیایی صورت می گیرد؛ اگر به روح حاکم بر وقایع تاریخی و رابطه علّی و معلولی حوادث لطمه نزند، قابل قبول است؛ اما تغییراتی که وقایع دینی را به لحاظ حقیقت تاریخی گرفتار تحریف می کند، توجیه دراماتیک ندارد.
تحقیق ناکافی و نادرست بزرگ ترین آفت و صدمه رمان دینی است. برای نشان دادن تاریخ دین و ترویج اندیشه های دینی، تحقیق الزامی است. فهم تاریخ، درک وحی، سیره انبیا، سنت اولیا، و برداشت های فقهی و حقوقی در توان همه نیست و باید با اهل کار و دین شناس مشورت شود
پیام دینی باید به بهترین شکل منتقل شود و نه به مستقیم ترین شکل. اغلب مخاطبان نصیحت گریز هستند و مستقیم گویی ها در ذهن شان نمی ماند؛ اما نتیجه یک داستان اخلاقی تا مدت ها در ذهنش شان باقی می ماند. هرچند رمان قرار نیست فقط درس اخلاق بدهد و جنبه سرگرمی و جذابیت هم باید در درون کار باشد. چیزی که نویسندگان رمان های ضعیف از آن غافل هستند و فقط با زبان الکن می خواهند چیزی بین رمان و تاریخ بنویسند. بعد هم بدتر با این کارشان هم علاقه مندان به تاریخ و هم قشر رمان خوان را از خواندن آثاری مشابه بیزار می کنند چون آنها نه با خلاقیت و مبحث جدیدی روبه رو هستند و نه با زبان داستانی، و نگاهی نو به تاریخ اسلام.
داشتن پیرنگ جذاب که از طرح و توطئه و دسیسه چینی قوی برخوردار باشد مخاطب رمان را در حالتی از انتظار و تعلیق نگاه داشته، وقوع رویدادهای بعدی را برای او هیجان انگیزتر می کند. طرح و توطئه مبین تضادها و تنش هایی است که در کل ساختار درام وجود دارد و اگر نویسنده نتواند یک پیرنگ محکم و در عین حال مخاطب پسندی را طراحی کند، کارش محکوم به شکست است. نویسنده باید از روش آشنایی زدایی و بیگانه سازی، همان مطالب آشنا برای همگان را با روشی نو و پرداخت داستانی باردیگر سازی کرد. به جای «چه» گفتن، باید روی «چگونه» گفتن تمرکز کرد.
برای نوشتن رمان دینی باید اصول برگردان و بازنمایی متن تاریخی و دینی به رمان را دانست؛ با عناصر ایدئولوژیک در حوزه رمان آشنا بود؛ با دیالوگ و زبان روایت تاریخ اسلام آشنا بود و محدوده تخیل و حقیقت را مشخص کرد، و از نشانه شناسی و نمادپردازی درستی هم بهره برد. استفاده از زبانی نمادین در انتقال پیام، تغییر زمان مند و مکان مند شکل پیام، کاربرد زبان مخاطب در انتقال پیام، جذابیت، تنوع طلبی، ماندگاری در ذهن، کاربرد غیرمتعارف پیام، اهمیت دادن به شکل و فرم پیام از مزیت های رمان دینی است.
پرداخت نادرست بحث شفا و معجزه هم صدمه ای دیگر در رمان دینی است. آوردن معجزه در داستان مردود است. چونکه بعد از مرحله گره افکنی در داستان، شخصیت باید خودش در رویارویی با مشکلاتش با انواع کشمکش ها مبارزه کند تا بتواند موفق شود. اگر نیرویی خارج از قدرت بشری به کمک قهرمان بیاید، در واقع نشانه ضعف وی در مبارزه با موانع، و هم چنین نشانه ضعف نویسنده در نحوه گره گشایی داستان است. ذکر معجزه باید مهندسی شده باشد. در شرایط عادی قهرمان باید درگیر انواع چالش های فردی و اجتماعی بشود تا در نهایت با تلاش خودش، به خواسته هایش برسد. در رمان دینی قهرمان باوجود این تلاشهای دنیوی به خواسته اش نمی رسد و گره کارش باز نمی گردد. اما وقتی که دیگر هیچ چاره ای نمانده و قهرمان ناامید شده، با عنایت به اصل توکل بر خداوند و توسل به چهارده معصوم، معجزه رخ می دهد.
تحول عجولانه شخصیت و طی نکردن مراحل دگرگونی و تحول وی یکی دیگر از صدمه هاست. قهرمان با کوچک ترین تلنگری در کمترین زمان متحول می شوند و پای سجاده می نشینند. شاید در دنیای حقیقت این اتفاق در مورد افراد زیادی صادق باشد؛ اما در دنیای داستان باید روی متحول شدن شخصیت ها پرداخت زیادی داشت. در غیر این صورت باردیگر رمان دینی مورد هجمه واقع می شود که کارش تحول تصنعی است. با نشان دادن مسجد، امام زاده و سجاده کسی به خودی خود متحول نمی شود؛ بلکه درک باطن دین و عمل به آن در موقعیتی خاص و قدرت تصمیم گیری در شرایط بحرانی است که انسان را دگرگون کرده و متنبه می کند. برداشت ما از دین، نباید یک برداشت سطحی و قشری باشد و به زور بخواهیم آنرا در رمان به دیگران القا نماییم.
* در کتاب کلماتی مانند «هریسه»، «عسس»، «دولابچه» و… وجود دارند که برای خواننده ناآشنا هستند. چرا در پاورقی و یا به دنبال نوشتی در آخر کتاب مفهوم این کلمات را عرضه نکردید؟
به شدت با گذاشتن پاورقی مخالف هستم. رمز کلمات نامانوس باید با مهارت نویسنده در خود متن رمزگشایی شود نه این که مفهوم آنرا در پایان صفحه و یا رمان به اثر سنجاق گردد. همین که خواننده برای فهمیدن مفهوم این کلمات چشمش از ادامه جملات رمان به جای دیگری معطوف می شود تا مفهوم آن کلام را دریابد، همان فاصله گذاری و قطع شدن رشته درام است.
به نظرم کسی که به خواندن رمان تاریخی علاقه مند است تا حدی با این کلمات آشناست. به فرض هم اگر آشنا نباشد من در تمام آثارم برای کلمات و جملاتی که به زبان دیگری غیر از فارسی هستند و یا کلمات پرکاربرد این زمانه نیستند کدهایی در خود متن عرضه کردم تا خواننده متوجه معنا و مفهوم آن کلمه شود. مثلا اگر اسم غذایی آمده، قبلش یکی در مطبخ گندم آنرا کوبیده و یا اگر اسمی از وسیله ای برده شده، به صورت غیرمستقیم قبل و بعدش استفاده از آن نشان داده شده و یا عکس العمل شنونده نشان داده که گوینده چه پرسیده است.
* اینروزها مشغول انجام چه کاری هستید؟
به شخصه به تاریخ ایران باستان، صدراسلام و حماسه های ایرانی علاقه بسیار دارم و دنبال موضوع هایی می گردم که در زمان حال هم مابه ازای عینی داشته باشد. با عنایت به علاقه ای که از ۳۵ سال پیش تاکنون به هنر و ادبیات داشته و دارم؛ برای نشان دادن زندگی خاندان در حد و اندازه خودم، از قدرت این دو رسانه استفاده می کنم.
از میان ۶۰ کتابی که در حوزه بزرگسال، و کودک و نوجوان از بنده چاپ شده است ۲۱ اثر تاریخی یا معاصر به صورت مستقیم و غیرمستقیم در مورد خاندان است. هم اکنون هم مشغول نوشتن رمان «مادر ماهی تو» هستم. این رمان در رابطه با حضرت عباس و مادر گرامی اش ام البنین است.
این را هم بگویم هیچ کس بنده را مجبور به نوشتن این آثار نکرده است و اصلاً هم سفارشی نویسی و دریافت دستمزد و حق التألیف کلان و… در کار نبوده و این آثار را فقط به مدد علاقه و احساس دِینی که به خاندان داشتم، می نویسم. ذکر این نکته از آن جهت است که برخی فکر نکنند همه نویسندگان دینی فقط کار سفارشی و دولتی انجام می دهند و هدف شان فقط گرفتن پول برای تبلیغ دین و یا نظام است. متأسفانه برخی مخاطبان، رمان دینی را رمان سفارشی می دانند و حاضر به خواندن آن نیستند. ما مسلمان هستیم و هر کدام جهت قدرشناسی از معصومین، وظیفه داریم در مقابل مرارت های بسیاری که آنها متحمل شدند، ما هم اندک سختی بر جان بخریم و در راه اشاعه فرهنگ خاندان با عنایت به شغل و پیشه خود، قدمی هرچند کوچک برداریم.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب