گزارش مهر؛
حافظ خوانی بدون استاد چه کتاب هایی به شناخت خواجه شیراز کمک می کنند؟
قائم: شناختن حافظ کار سختی است. اما می توان همراه شعر او از زمین به آسمان سفر کرد، همانطور که هفتصد سال است فارسی زبانان همسفر او هستند.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ طاهره طهرانی: استادی می اظهار داشت: «روز بزرگداشت حافظ بود و در جشنی که دانشکده ادبیات به همین مناسبت ترتیب داده بود، پشت تریبون از چندتا از بچه ها خواستم روی سن بیایند؛ بعد دیوان حافظ دادم دستشان و گفتم یک غزل به انتخاب خودتان بخوانید. محض رضای خدا یکیشان هم نتوانست!» این ها را با غصه می گفت، باورش این است که هر ایرانی فارسی زبانی باید بتواند لااقل یک غزل از حافظ از رو بخواند، یا یک غزل را از حفظ باشد. نه فقط دانشجوی ادبیات فارسی، که اگر او هم نتواند حافظ بخواند غصه مضاعف می شود!
این درد دل موجب شکل گرفتن بحث مفصلی شد، همچون این که آیا حافظ خواندن و درست خواندن و فهم ساده یک غزل حافظ احتیاج به معلم و کلاس دارد؟ شاید. احتیاج به تمرین و مطالعه دارد؟ حتماً! یعنی اگر کسی دسترسی به معلم نداشته باشد یا شرایط شرکت در کلاس نداشته باشد، می تواند کتاب هایی که درباره ی شعر حافظ نوشته شده یا آنها که به روزگار و شخصیت او پرداخته اند را بخواند و همزمان غزل ها را بخواند و تمرین کند و کم کم وارد جهان فکری و منظومه حافظ شود.
حافظ کجای زندگی ماست؟
این هم سوال مهمی است، حافظ کجای زندگی ماست که بخواهیم بخوانیمش؟ از این جملات کلیشه ای و تکراری «دیوان حافظ در کنار قرآن سر طاقچه هر خانه ای بوده» که بگذریم، امروزه چرا حافظ می خوانیم؟ چرا جذابیت دارد این شعر کهن هفتصد ساله؟ چه چیزی در زندگی امروز ما به حافظ مرتبط می شود؟ شعر حافظ خاصیت هایی دارد که موجب می شود پس از هفت قرن همچنان زنده باشد، او برای بیان آن چه مقصود خودش است از داستان ها یا نمادهایی بهره می گیرد که برای ما آشناست. به این علت در بیتی مختصر می تواند مفهوم عمیقی را منتقل کند و در خواننده حسی مشابه حس خودرا برانگیزد و او را با خود همدل و همراه کند.
با هر روایت و داستانی دوگونه می توان برخورد کرد: یکی به این صورت که آنرا فقط فقط یک داستان یا افسانه بدانیم. تصور نماییم جایی نشسته ایم و دو نفر غریبه درحال صحبت با یکدیگر و تعریف کردن ماجرایی هستند که کوچک ترین ربطی به ما ندارد که فقط فقط شنونده‌ی آن داستانیم؛ بدون این که فراز و فرود ماجرا تأثیری زندگی و احساس ما داشته باشد و یا حتی افراد دخیل در ماجرا را بشناسیم. اما اگر ناگهان در میانِ این دزدیده شنیدن، نام آشنایی به گوش مان بخورد قضیه فرق می کند. حالت دوم برخورد، به این صورت است که کسی ماجرایی را برای دیگری تعریف کند که شنونده‌ی سوم نشانه های آشنا در آن می بیند و افراد دخیل در آنرا می شناسد و چیزی در آن می یابد، که بر او و زندگی و احساس و اندیشه‌ی او تأثیر می گذارد؛ پس خودرا بی ارتباط با آن نمی داند و گوش تیز می کند و جزییات برایش مهم می شود. درحقیقت چیزی از شنونده در آن داستان و چیزی از آن داستان در او، هویت و موجودیت او وجود دارد که او و آن روایت را به هم پیوند می دهد و آشنا می دارد.
حافظ شبیه زنبور عسل _که روی تمام گل ها می نشیند و از تمامی بهره می گیرد ولی عسل خودش را تولید می کند_ نشسته است بر بلندای دانش و ادب پیش از خودش، نجوم می داند و پزشکی و کلام و فقه و نحو، سنگ ها و گوهرها را می شناسد و گیاهان و گل ها را، قرآن دانستنش هم که واضح است. از ارجاعات دقیقش برمی آید که شاهنامه را خیلی خوب خوانده و آثار نظامی را هم، و شاعران دیگر پیش از خودرا خوب می شناسد. ارجاعاتش به عطار و سعدی و خواجو پرتکرار است و گهگاه خودش بیان می کند. برای دقت وی در متون پیش از خود به این دو بیت دقت کنیم:
شکل هلال هر سر مه می دهد نشان،
از افسر سیامک و ترک کلاه زو
ه سیامک و زو (زوطهماسب) اشاره می کند که دو تن از شخصیت های شاهنامه اند، و وجه اشتراک شأن کوتاهی عمر پادشاهی شأن است. سیامک، پسر کیومرث است و در جوانی و پیش از رسیدن به پادشاهی به دست خزروان دیو کشته می شود. زو پسر طهماسب هم پس از کشته شدن نوذر به پادشاهی می رسد و تنها ۵ سال حکمرانی می کند. چرا در این بیت حافظ به این دو نفر اشاره می کند؟ مصرع قبلی می تواند این را آشکار کند: شکل هلالِ هر سرِ مه.
هلال سر ماه چه خاصیت دارد که حافظ را یاد تاجِ سیامک و زو می اندازد؟ هلال اول ماه عمر کوتاهی برای درخشش در آسمان دارد، از همانجا که طلوع می کند فرو می رود و دیدنش هم کار دشواری است، مانند عمر شهریاری سیامک (که اصلاً به پادشاهی نرسید) و زو (که در کهنسالی بر تخت نشست و تنها ۵ سال پادشاه بود).
در بیت دیگری به داستان لیلی و مجنون اشاره می کند:
عَماری دارِ لیلی را که مَهدِ ماه در حکم است
خدا را در دل اندازش که بر مجنون گذار آرد
وقتی حافظ آرزوی دیدن دلدار یا ممدوح را دارد ولی مقام او بسیار بالاتر و والاتر از مقام عاشق است، عاشق فرصت و مجالی برای درخواست دیدار حتی نمی تواند داشته باشد. خود محبوب را هم نمی تواند مخاطب قرار دهد، پس دعا می کند که خدا به دل عماری دارِ لیلی _کسی که دهنه شتری که عماری لیلی روی آنست را در دست دارد و شتر را راه می برد و هدایت می کند_ بیاندازد که از جایی رد شود که مجنون آنجا نشسته، بلکه یک نظر بتواند محبوبش را ببیند.
در داستان لیلی و مجنون نظامی، لیلی دختر رییس قبیله ای عرب و بادیه نشین است که به تنهایی و بی همراه از خیمه اش بیرون نمی آید و فرصتی برای دیدار با محبوبی که از عشق او کارش به جنون و بیابانگردی کشیده ندارد. اساساً مناسبات آن قبیله این را برنمی تابد و مجنون هم کاری نمی تواند بکند و مقهور این قواعد است، مگر خدا به لطف خود با گذر مرکب لیلی از بیابانی که مجنون در آنست، رخ محبوبش را به او نشان بدهد.
چه کتاب هایی کمک مان می کنند؟
این سوال رایجی است که امروز مطرح نشده، بلکه نیاز آن سالهای قبل مطرح گردیده است. در گذشته دور تنها طبقات ادیب منشیان و مستوفیان و کاتبان و اشراف سواد داشته اند و غالباً آنها از کتاب ها بهره مند می شده اند، و با فراگیر شدن سواد عطش خواندن منابع ادبی کهن بیشتر شده و به همین نسبت رجوع به دیوان حافظ هم بیشتر شده بود و بزرگان ادب فارسی برای پاسخ دادن به آن کتابهای زیادی نوشته اند که در ادامه به آنها اشاره می شود:
* از کوچه رندان
عبدالحسین زرین کوب (زاده ۱۳۰۱ در بروجرد _ در گذشته ۱۳۷۸ تهران) ادیب، تاریخ نگار، منتقد ادبی، نویسنده، و مترجم برجسته ایران معاصر است و می توان گفت شناخته شده ترین ادیب معاصر بود. او که تحصیلاتش را در دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران آغاز کرد و در مقطع دکترای زبان و ادب فارسی از این دانشگاه فارغ التحصیل شد، به هفت زبان تسلط داشت و در دانشگاه های بسیاری در داخل و خارج ایران تدریس کرده بود، کتاب از کوچه رندان را در سال ۱۳۴۹ منتشر نمود.
این کتاب از منظری تاریخی به زندگی و اندیشه حافظ می پردازد، همین طور از زوایای مختلف شعر، شخصیت و افکار حافظ را بررسی می کند و گاهی مورد نقد قرار می دهد. او بی طرفانه و بدون قضاوت به حافظ و زمانه او می نگرد و روایت مستندش خواننده را تحت تأثیر قرار می دهد. از کوچه رندان دوازده فصل دارد و هنوز هم جزو پرفروش ترین کتاب ها درباره ی حافظ است.
* مکتب حافظ
منوچهر مرتضوی (زاده تیر ۱۳۰۸ در تبریز – درگذشته ۹ تیر ۱۳۸۹ در تبریز)، ادیب، نویسنده و پژوهشگر ایرانی و استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تبریز و حافظ شناس برجسته ایرانی است. او که زبان مادریش آذری است، با جدیت و همتی ستودنی به ادب فارسی پرداخت و یکی از با اهمیت ترین کتابهای مرجع درباره ی حافظ را نوشت. کتابی دوجلدی با عنوان مکتب حافظ، که سال ۱۳۴۴ انتشار یافت، و امروزه پس از ۶۰ سال هنوز از معتبرترین کتابهای مرجع درباره ی شناخت حافظ و شعرش است.
این کتاب مجموعه یادداشت های اوست برای الفبای ورود به جهان حافظ و درک معنای ابیات او. درباره ی مکاتب تصوف و ابتذال آن در دوران حافظ و رندی او سخن می گوید، رمزها و نمادها و اصطلاحات دیوان او را توضیح می دهد و ارتباطش با مولوی و عطار و مشرب عارفانه اندیشه و غزل او را بررسی می کند.
* آئینه جام
عباس زریاب خویی (۲۰ مرداد ۱۲۹۸، خوی – ۱۴ بهمن ۱۳۷۳، تهران)، مورخ، ادیب، نسخه شناس، نویسنده و مترجم ایرانی بود که تحصیل کرده دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران و فارغ التحصیل دانشگاه یوهانس گوتنبرگ شهر ماینز آلمان در رشته فلسفه بود. کتاب آئینه جام نوشته اوست و کتاب مفصلی نیست؛ در حقیقت این کتاب شرح دشواری هایی از شعر حافظ است که شارحان دیگر به آنها نپرداخته اند.
آنطور که خودش گفته است: «آشنایی من با حافظ در هفت سالگی بعد از ختم قرآن و رفتن به مکتب خانه بود. در مکتب خانه های قدیم شهر ما رسم بود که کودک بعد از آشنایی با خواندن و تلاوت قرآن مجید با گلستان سعدی و حافظ آشنا شود، بی آنکه معانی این دو را بداند؛ و می گفتند گلستان و حافظ را در هفت سالگی می خواند.» زریاب خویی از روش مقایسه و تطبیق برای درک معانی اشعار حافظ بهره برده و کار را مبنی بر نسخه خانلری نوشته، معانی ابیات و الفاظ دشوار را گفته، برخی از مفاهیم را توضیح داده و به تأویل و تفسیر نیز پرداخته است.
*گلگشتی در اندیشه حافظ
محمدامین ریاحی به اعتقاد محمدعلی اسلامی ندوشن «یکی از آخرین کسان از نسل ادبای معتبر بود که طی شصت سال در صحنه فرهنگ ایران حضور داشت، و هرچه نوشت دقیق و قابل اعتماد بود.» ریاحی (زاده ۱۱ خرداد ۱۳۰۲ – درگذشته ۲۵ اردیبهشت ۱۳۸۸) ادیب، تاریخ نگار، و شخصیت فرهنگی معاصر ایرانی، صاحب آثار پژوهشی در حوزه فرهنگ ایرانی، ادبیات فارسی، فردوسی و شاهنامه، حافظ، و تاریخ ایران است.
ریاحی پایه کارش در این کتاب را بر اوضاع اجتماعی و تاریخی و تحولات روحی و فشارهای حکومتی روزگار حافظ و قبل از او گذاشته، و تصویری باورپذیر از حافظ به خواننده ارائه می کند. او حافظ را همدرد مردمان همه قرون اعصار و به همین خاطر این کتاب دلنشین و خواندنی و پذیرفتنی است. در عین حال او حافظ را نه صوفی می داند و نه لاابالی و نه باده خواری مست لا یعقل و بی بند و بار، نه متشرع و نه متحجر و قشری، نه بازاری و زرپرست می داند و نه گدا و مدح کننده شاهان و بزرگان، نه درباری می داند و نه ضد شاهان و بزرگان سیاست و حکومت. حافظ او نه یکسره آسمانی فکر می کند و نه از عالم غیب و جهان الوهیت به کلی بریده و دور افتاده است. رند است و انسان، که به
*شرح شوق
سعید حمیدیان (زاده ۱۳۲۴ در تهران) استاد گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی، کتابی مفصل و پنج جلدی دارد با نام شرح شوق؛ اگر کسی می خواهد با جزییات شعر حافظ را بخواند و شروح آنرا بداند باید سراغ این کتاب برود. شرح شوق حاصل سی سال کار اوست، بیست و پنج سال جمع آوری مطالب و پنج سال هم نگارش.
کار بزرگ حمیدیان در این کتاب تفسیر شعر حافظ با اشعار خود او، و شرح و تفسیر آن با ابزار شعر و سخن پارسی در گستره ای از مهم ترین و برجسته ترین متون است. این کتاب شبیه شرح های سنتی نیست و به تشریح لغوی و دستوری اشعار و البته ساده کردن و توضیح نپرداخته؛ او در حقیقت هم عناصر هر غزل را با دقت تحلیل و بررسی کرده و هم کل اشعار و هم تک بیت تک بیت ها را تشریح کرده، به ساختار هر غزل نگاه کرده و اجزای آنرا هم در پیوند با یکدیگر، از نظر مضمون و معنا و همین طور عناصر بیانی مثل تشبیه و استعاره و نماد و تصویرسازی و زبان و صنایع شعری تحلیل کرده است.
***
رنگین کمان شعر حافظ یک سر در زمین دارد و یک سر در آسمان، همانطور که خودش. گاهی خشت زیر سرش است و همان وقت پا بر تارک هفت اختر دارد. در این ابیات از غزل خودرا تصویر می کند:
گرچه ما بندگان پادشهیم،
پادشاهان مُلک صبحگهیم
گنج در آستین و کیسه تهی،
جام گیتی نما و خاک رهیم
هوشیارِ حضور و مستِ غرور،
بحرِ توحید و غرقه گنهیم
شاهد بخت چون کرشمه کند،
ماش آئینه رخ چو مَهیم
رنگ تزویر پیش ما نبوَد،
شیرِ سرخیم و افعی سیَهیم
با این همه که گفته شد، شناختن حافظ کار سختی است. اما می توان همراه شعر وی در این رنگین کمان از زمین به آسمان سفر کرد، همانطور که هفتصد سال است فارسی زبانان همسفر او هستند.
منبع: qawem.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب