استفاده از الفاظ ادبیات عرفانی مثل می و زلف در شعر آئینی نامناسب است
به گزارش قائم، امین فروغی اظهار داشت: در ادبیات عرفانی، شاعران از اصطلاحاتی مثل زلف، باده، می، و حتی خرابات استفاده می نمایند که هر کدام در چارچوب معانی خاصی تعبیر می شوند اما در شعر آئینی نامناسب و مخل است.
خبرگزاری مهر -گروه دین و اندیشه-سیده فاطمه سادات کیایی: «مخالف این بود از عنوان «شاه» برای خاندان (ع) استفاده بشود، می گفت نباید در اشعار آئینی از واژه های رایج شعر و ادبیات مثل باده و می و جام استفاده کرد، از ورود اشعاری که شأن خاندان (ع) رو درنظر نمی گرفتن به مداحی ها جلوگیری می کرد، گاهی حتی به مخالفت و مبارزه با بدعت ها بلند می شد و اگر مداحی رو می دید که رعایت خط قرمزها را رعایت نمی کند در خانه مداحان او را می خواست و صحبت می کرد.» اینها تنها بخشی از حساسیت ها و نکته سنجی های مردی است که او را بعنوان مؤسس خانه مداحان می شناسند. شاعر، مداح و ذاکر که عمر پر فراز و نشیب خویش را در راه خاندان خرج کرد. او با کوله باری از تجربه بنیاد دعبل خزاعی را تأسیس و خانه مداحان را در مکان فعلی آن یعنی عمارت فخرالدوله راه اندازی نمود و توانست مداحان و شاعران زیادی را در زمینه ستایشگری تربیت کند.
حاج میرزا علی آقای آهی معروف به حاج علی آهی متولد ۱۳۰۷ شمسی در محله پامنار تهران به دنیا آمد. فامیلی آهی منسوب به دهستان «آه» است که هم اکنون با نام شهر آبعلی شناخته می شود. مرحوم آهی در خانواده ای متدین و مذهبی رشد و تربیت یافت و پدرش حاج قربانعلی آهی از کسبه بازار تهران بود که جنب پله مسجد شاه قدیم دکان داشت.
در جوانی طبع شعرش شکوفا شد و شعرهای آئینی سرود. نوحه ها و اشعاری که ترجمانی از آیات قرآن، ادعیه، روایات و احادیث محسوب می شدند و اغلب مضمون عشق به حسین (ع) به خود می گرفتند. ساختار مستحکم و محتوای غنی اشعار حاج علی، خیلی زود مورد استقبال و توجه مداحان قرار گرفت و ارادت خالصانه او به ساحت سیدالشهدا (ع) و عاشقان آل الله، سبب شد تا او را «پرچمدار ستایشگری»، «پدر معنوی مداحان»، «شیخ المادحین» و «مداح الحسین» بنامند.
در ایام سالگرد درگذشت این خادم خاندان (ع) و به بهانه برگزاری مراسم بزرگداشت وی از جانب بنیاد دعبل خزاعی امسال در نشستی با حضور مهدی امین فروغی؛ استاد دانشگاه، سید محمد صالحی کوشا، نویسنده و پژوهشگر حوزه شعر آئینی و حاج حسن آهی فرزند حاج علی آهی به گفتگو نشستیم. در ادامه بخش نخست این گفتگو را می خوانید.
*امروزه ما شاهد سبک های مختلف مداحی هستیم. بعضی از این سبک ها باآنکه انتقادهایی نسبت به آنها وارد است، اما با این وجود با استقبال خوبی از جانب مردم مواجه می شوند و حتی میتوان گفت «وایرال» می شوند. سوال اینجاست که حاج آقا آهی چقدر موافق ظهور این سبک های جدید مداحی بودند؟ آیا ایشان به این مورد اهمیت می دادند که مداحی باید در چارچوب های خاصی کار را اجرا کنند یا خیر؟ آیا ایشان فکر می کردند که باید یک «مانیفست» برای مداحی نوشته شود؟ یا این که تنها باید به مداحی های سنتی پایبند بود یا میتوان با تشکیل جریانات جدید، به هنری نو یافت؟
آهی: حاج آقا آهی بیشتر روی محتوای اشعار تاکید داشتند. البته گاهی هم به سبک ها اعتراض می کردند، بخصوص به سبک هایی که در آن دوره به آنها می گفتند «لس آنجلسی». ولی عمده نگرانی ایشان این بود که الفاظی که در اشعار آئینی استفاده می شود، باید با دقت انتخاب گردد.
فرق اصلی که ایشان می کردند بین اشعار آئینی و غزل این بود که در غزل می توانید هر کلمه ای که دوست دارید به کار ببرید، اما در اشعار آئینی نمی توانید این کار را انجام دهید. مثلا نمی توانید به خدا خطاب کنید «دلبر» یا «نگار»، چونکه طبق آیه قرآن «و لله الاسماء الحسنا»، خداوند اسمایی دارد که نیک هستند و باید با این اسم ها صدا زده شود.
حاج آقا آهی همینطور خیلی به مبحث غلو حساس بودند. ایشان معتقد بودند که امیرالمومنین (ع) جایگاه خاصی در اسلام دارند، اما این جایگاه نباید به حدی برسد که به مقام خداوند نزدیک شود. مثلا کلمه «شاه» را ایشان دوست نداشتند و می گفتند: کلمه شاه منفوره، بهتر است به جای آن بگوییم سلطان. ایشان مخالف بودند که کلماتی مثل شاه در مداحی ها استفاده شود، چونکه این کلمه در اذهان عمومی منفور است.
در مورد امامان معصوم (ع) هم ایشان خیلی حساس بودند. امام صادق (ع) فرموده اند: «لعنت خدا بر کسی که ما را به چیزی خطاب کند که خودمان به کار نبرده ایم.» بنابراین، حاج آقا آهی معتقد بودند که نباید از الفاظی بهره برد که ائمه معصومین (ع) خودشان از آنها استفاده نکرده اند.
*در مورد زبان حال آیا نکته ای داشتند؟
به مبحث زبان حال توجه زیادی داشت و حرفشان این بود که وقتی ما در رابطه با ائمه معصومین (ع) شعر می سراییم، باید به زبان حال خودمان دقت نماییم. مثلا اگر ما در یک شعر بگوییم که «امام حسین (ع) در یک مصیبت خاص احساسی خاص داشتند»، باید مطمئن باشیم که این احساس واقعا با شأن امام حسین (ع) همخوانی دارد با روی این نکته تأکید داشت که نباید احساسات شخصی خودمان را به ائمه معصوم (ع) نسبت دهیم.
خیلی به علم و پژوهش اهمیت می دادند. خودشان همیشه مطالعه می کردند و از مراجع بزرگ تقلید تذکرات می گرفتند. مثلا نخستین دیوانی که چاپ کردند، شامل اشعاری بود که بعداً متوجه شدند در آنها از کلماتی مثل «یزدان» بهره برده اند که ایشان فکر می کردند اسم خدا نیست. این دیوان را بعداً اصلاح کردند و به جای یزدان، کلمات دیگری قرار دادند. حتی تاکید می کردند که باید با دقت از آنها استفاده کرد. مثلا یک مرتبه از شعری از سعدی انتقاد کردند که در آن امام علی (ع) به «عدو بنده» خطاب شده بود. حاج آقا آن شعر رو از کتاب های درسی حذف کردند.
در کل، حاج آقا آهی جزو آن دسته از شاعران بزرگی بودند که هم از نظر علمی و هم از نظر عرفانی و اعتقادی، قدم های مثبتی در بهبود شعر مذهبی برداشتند. ایشان تلاش می کردند که شعر آئینی نه تنها ادبیات خوبی داشته باشد، بلکه بتواند به درستی معارف دینی را منتقل کند.
*آقای فروغی اصلاً شعر آئینی در حوزه ستایشگری دقیقا چه تعریفی دارد؟
فروغی: شعر آئینی در حوزه ستایشگری به معنای دقیق کلمه، نوعی ادبیات است که برای بیان عقاید، ارزش ها و معارف دینی خاص خلق شده است. این نوع شعر نه تنها یک قالب هنری است، بلکه وظیفه انتقال پیام های اعتقادی و اخلاقی را هم بر عهده دارد. بنابراین، شعر آئینی باید در چارچوبی خاص قرار گیرد که هم از نظر شکلی و هم از نظر محتوایی، با اصول دینی و فرهنگی جامعه همخوانی داشته باشد. این نوع شعر بطور دقیق تر در خدمت ستایش خاندان (علیهم السلام) و بیان مصائب و فضائل آن هاست.
حاج آقا آهی در شعر آئینی جایگاهی بسیار خاص داشتند. ایشان نه تنها بعنوان یک شاعر، بلکه بعنوان یک متفکر و عارف که به عمق مسایل دینی و اعتقادی آگاهی داشتند، شناخته می شدند. حاج آقا آهی بشدت به محتوای اشعار توجه داشت و معتقد بود که شاعر آئینی باید درک عمیقی از عقاید دینی داشته باشد و در عین حال، باید از ادبیات و فنون شعری هم بهره مند باشد. ایشان به دقت بررسی می کردند که آیا الفاظ و تعبیرات به کار رفته در شعر، با مقام الهی یا مقام امامت تناسب دارد یا خیر.
شعر آئینی به شکلی ادبیات اطلاق می شود که در آن شاعر با بهره گیری از ابزارهای هنری و زبانی، مفاهیم دینی و اعتقادی را به تصویر می کشد. این نوع شعر باید در چارچوبی حرکت نماید که هم از نظر شکلی و هم از نظر محتوایی، با اصول دینی و فرهنگی جامعه همخوانی داشته باشد. شعر آئینی بطور دقیق تر در خدمت ستایش خاندان (علیهم السلام)، بیان مصائب و فضائل آنها، و انتقال معارف دینی است.
در دوره های اولیه اسلامی، شعر تنها رسانه ای بود که در جامعه وجود داشت و شاعران از آن برای بیان اغراض مختلف استفاده می کردند. شیعیان هم از این رسانه به خوبی استفاده کردند و شاعرانی ظهور کردند که شعرشان مورد تشویق امامان (علیهم السلام) قرار گرفت. همچون این شاعران میتوان به عبدی کوفی اشاره نمود که شعر او بگونه ای بود که حتی امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «یا معشر الشیعه، علموا اولادکم شعر عبدی که او الهیست.»
*خود حاج آقا آهی در شعر آئینی چه جایگاهی دارند؟
حاج آقا آهی در شعر آئینی جایگاهی برجسته داشتند. ایشان بشدت به محتوای اشعار توجه داشتند و معتقد بودند که شاعر آئینی باید درک عمیقی از عقاید دینی داشته باشد و در عین حال، باید از ادبیات و فنون شعری هم بهره مند باشد. ایشان به دقت بررسی می کردند که آیا الفاظ و تعبیرات به کار رفته در شعر، با مقام الهی یا مقام امامت تناسب دارد یا خیر.
حاج آقا آهی بشدت بر محتوای اشعار تاکید داشتند. ایشان معتقد بودند که شاعر آئینی نباید از الفاظی استفاده نماید که با مقام الهی یا مقام امامت تناسب ندارد. بعنوان مثال، ایشان مخالف استفاده از کلماتی مانند «شاه» در مدح امامان بودند و معتقد بودند که بهتر است از کلماتی مانند «سلطان» استفاده گردد. بتناسب بین قالب و محتوا در شعر آئینی حساس بود. معتقد بود که قالب شعر باید بگونه ای باشد که محتوای آنرا به بهترین شکل منتقل کند. بعبارت دیگر، قالب نباید مانع از درک مفهوم شعر شود.
یکی از نکات مهمی که حاج آقا آهی به آن توجه داشتند، مبحث «زبان حال» بود. ایشان معتقد بودند که شاعر نباید احساسات شخصی خویش را به امامان معصوم (علیهم السلام) نسبت دهد. بعنوان مثال، اگر شاعری در یک مصیبتی احساسی خاصی دارد، نباید فرض کند که امام معصوم هم همان احساس را داشته است.
حاج آقا آهی بشدت به استفاده از الفاظ و تشبیهات توجه داشتند. ایشان معتقد بودند که شاعر آئینی نباید از الفاظی استفاده نماید که با مقام الهی یا مقام امامت تناسب ندارد. بعنوان مثال، ایشان مخالف استفاده از کلماتی مانند «دلبر» یا «نگار» در مدح خدا بودند و معتقد بودند که طبق آیه قرآن «و لله الاسماء الحسنا»، باید از اسماءی نیک برای خدا استفاده کرد.
حاج آقا آهی تمام اشعار خویش را قبل از انتشار به یکی از بزرگان مراجع تقلید عرضه می کردند و از آنها درخواست می کردند که اشکالات احتمالی شعر را بیان کنند. این کار نشان میدهد که ایشان بشدت به صحت و دقت اشعار خود توجه داشتند.
*پس با این حساب ما نمی توانیم هر شخصی را شاعر آئینی بنامیم، به هر حال ما شعرای بسیاری داشتیم که در چارچوب های متفاوت شعری اشعار و دیوان داشتند و در کنار این مدح خاندان (ع) هم می گفتند یا در موضوعی چون عاشورا شعر می سرودند، آیا عنوان شاعر آئینی هم به اینها اطلاق می شود؟
فروغی: در شعر آئینی یا مذهبی، انتخاب واژگان و تشبیهات بسیار حساس است. بخصوص زمانیکه می خواهیم امامان معصوم (علیهم السلام) را توصیف نماییم، باید با دقت فراوان عمل نماییم. در ادبیات عرفانی، شاعران از اصطلاحاتی مثل «زلف»، «خال»، «باده»، «می»، و حتی «خرابات» استفاده می نمایند که هر کدام در چارچوب معانی خاصی تعبیر می شوند. برای نمونه، شیخ محمود شبستری در گلشن راز این اصطلاحات را رمزگشایی کرده و نشان داده که «خرابات» به معنای پاکی از خودپرستی است یا «باده» نماد مستی عشقی الهی است. اما این نوع ادبیات در شعر عرفانی، جایی که مخاطبان متبحر در این مباحث هستند، پذیرفته است.
حاج آقا آهی با این رویکرد دقیق و غیرتمندانه، الگویی برای شاعران آئینی بودند و تلاش کردند تا استانداردهایی را برای شعر مذهبی ایجاد کنند که هم محتوای پاکیزه ای داشته باشد و هم اشعار قابل درک برای همه مخاطبان باشد.
اما در شعر آئینی، مخاطبان مردم عادی هستند که لزوماً از ظرافت ها و معانی عمیق ادبیات عرفانی آگاهی ندارند. بنابراین، استفاده از چنین الفاظی می تواند سوءتفاهم ایجاد نماید یا حتی محتوای اصلی شعر را تحت الشعاع قرار دهد. برای نمونه، اگر کسی در مدح امام حسین (علیه السلام) از عبارتی شبیه به «خنک آن قماربازی» استفاده نماید، این جمله در منظومه فکری مولانا مفهوم دارد، اما در محافل سوگواری و در مورد امام حسین، چنین تعبیری کاملا نامناسب و حتی مخل است.
حاج آقا آهی، بعنوان یکی از پیشگامان شعر آئینی، بشدت بر این امر تاکید داشتند. ایشان معتقد بودند که در شعر مذهبی، اصل مبحث «انتقال صحیح محتوا» است و هرگونه استفاده از اصطلاحاتی که امکان دارد سبب سوءبرداشت شود، باید اجتناب شود. برای مثال، ایشان با بهره گیری از کلماتی مثل «شاه» یا «مطرب» در شعر مذهبی مخالف بودند و حتی در مواردی با شاعرانی که چنین اصطلاحاتی را به کار می بردند، برخورد می کردند و آنها را اصلاح می نمودند.
بنابراین، در شعر آئینی، شاعر باید دقت کند که اولاً الفاظ و تشبیهات به کار رفته، با مقام امامان معصوم (علیهم السلام) تناسب داشته باشد. دوم این که مخاطب شعر، که غالباً مردم عادی هستند، بتواند بدون سوءتفاهم، مفهوم شعر را درک کند. و سوم محتوا در خدمت پیام اصلی باشد و هیچ عنصری نباید مانع از انتقال صحیح پیام شود.
در نهایت، اگر شاعری بخواهد از اصطلاحات عرفانی یا تشبیهات خاص استفاده نماید، باید مطمئن باشد که این عبارات نه تنها با عقاید دینی تضاد ندارند، بلکه به درک بهتر مخاطب کمک می کنند. این کار نیازمند درک عمیق از معارف دینی، ادبیات، و مخاطب است.
حاج آقا آهی با این رویکرد دقیق و غیرتمندانه، الگویی برای شاعران آئینی بودند و تلاش کردند تا استانداردهایی را برای شعر مذهبی ایجاد کنند که هم محتوای پاکیزه ای داشته باشد و هم اشعار قابل درک برای همه مخاطبان باشد.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب