تقویم جلالی یکی از مهم ترین دستاوردهای علمی خیام است

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب: حکیم عمر خیام نیشابوری (۱۰۴۸–۱۱۳۱ میلادی) یکی از برجسته ترین دانشمندان، ریاضی دانان ستاره شناسان و شاعران ایرانی است که در دوره سلجوقیان زندگی می کرد. او در حوزه های مختلف علمی و ادبی آثار مهمی از خود به جا گذاشته است.
حکیم عمر خیام نیشابوری، با نام کامل غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، یکی از بزرگترین شاعران، ریاضیدانان، و منجمان ایرانی است. وی در سال ۴۳۹ یا ۴۲۷ خورشیدی در نیشابور متولد شد و در سال ۵۱۰ یا ۵۱۶ خورشیدی از دنیا رفت. خیام به سبب فعالیت هایش در شعر، ریاضیات و نجوم شناخته شده است.
خیام در نیشابور و بلخ به تحصیل پرداخت و سفرهایی به اصفهان، ری، مکه، و بلخ داشت. او ۱۸ سال در اصفهان زندگی کرد و در اصلاح تقویم جلالی نقش مهمی داشت. وی در دوران حکومت سلجوقیان، خصوصاً با حمایت ملکشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک، به کارهای علمی خود ادامه داد. بعد از درگذشت ملکشاه و کشته شدن نظام الملک، خیام مورد بی توجهی قرار گرفت.

تقویم جلالی و آثار علمی و ادبی خیام

تقویم جلالی یکی از مهم ترین دستاوردهای علمی خیام که تبدیل به قسمتی از هویت ایرانیان در طول تاریخ شده است. این تقویم به دستور ملکشاه سلجوقی و با همکاری خیام و دیگر دانشمندان در اصفهان تنظیم شد. تقویم جلالی برمبنای سال شمسی است و سال را به دقت ۳۶۵.۲۴۲ روز محاسبه می کند، که بسیار نزدیک به محاسبات مدرن است. این تقویم تا به امروز در ایران استفاده می شود و از دقت بالایی برخوردارست. و استفاده از این گاه شمار یکی از مؤلفه های هویتی ایرانیان در طول تاریخ شده است.

از آثار مهم خیام می توان به رباعیات خیام، رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس (در ریاضیات)، زیج ملکشاهی یا زیج جلالی (در نجوم)، و نوروزنامه (در مورد آیین ها و رسوم ایرانی) اشاره نمود. خیام همین طور در پزشکی تبحر داشت و گفته می شود سلطان سنجر را از بیماری آبله نجات داده است. او در حوزه ریاضیات معادله های درجه اول تا سوم را دسته بندی کرد و با بهره گیری از هندسه، راهکار کلی برای آنها ارائه داد.
خیام مقالات فلسفی مختلفی نوشت که به مطالبی مانند وجود، جبر و اختیار و اصول کلی هستی می پرداختند. او تحت تأثیر ابن سینا بود و خودرا شاگرد فکری او می دانست. نقل است که در هنگام مرگ کتاب شفای ابن سینا را در دست داشت و مطالعه می کرد.
رباعیات خیام به عنوان یکی از مهم ترین آثار ادبی فارسی شناخته شده است و بر اندیشه های خیلی از شاعران و نویسندگان تأثیر گذاشته است. همچون پیروان فکری خیام می توان به حافظ و صادق هدایت اشاره نمود. شهرت او به عنوان شاعر در جهان غرب، بعد از ترجمه اشعارش توسط فیتز جرالد بیشتر شد.
توران شهریاری در شعری بلند به خیام و آثار و مقام علمی و فرهنگی او اشاره می کند:
به نامِ نامیِ خیام تازه کن جان را
ز عطر یادش پُر کن دماغ و دامان را
چو بنگری به گلستان طبع او بینی
ز غنچه و گل اندیشه اش بهاران را
درود و تهنیت و آفرین به نیشابور
که پروراند چنین عالمِ سخندان را
سخن نسخته بگفتم، چو ژرف درنگری
ز نام او به جهان فخر هست ایران را
جهان به نام پرآوازه اش به خود نازد
که نیست قید مکان در جهان بزرگان را
چنان ستیغِ دماوند برده سر به فلک
که پی بَرد به خرد رازِ چرخِ گردان را
ز چهره هایِ درخشانِ دانش و ادب است
ببین به دیده دل ارج و فرّ انسان را

نجوم و هیات و شعر و ریاضی و حکمت

در اوست جمع، نگر دانشِ فراوان را
بزرگمرد حکیمی چو او کم آرد دهر
اگر بجویی از شروع تا به انتها را
به یاری خرد و رأی روشن و دل پاک
بکرد فاش بسی رازهای کیهان را
به نظمِ خلقت کون و مکان چون در نگریست
زمام داده ز کف یافت، عقل و برهان را
رسید از رهِ کاوش به وادیِ حیرت
چو ناشناخته دید این بلند ایوان را
ز نردبانِ خِرد رفت تا فرازِ سپهر
که تا بجوید بهرام و تیر و کیوان را
نظامِ زیج ملکشاهی از فضائل اوست
نظاره کرد از آن اختران رخشان را
به گاهنامه، اساسی نوین بجای نهاد
کزآن شناخت توانی، حساب دوران را
نگاشت طُرفه کتابی به

شرحِ اُقلیدس

بساخت بهرِ ریاضی اساس و بنیان را
به یُمن فکر توانا و عقل ژرف نگر
هم او نگاشت رسالات جبر و میزان را
ز شعرهای پر از مغز و نغز و شیوایش
فزود شور بسا بلبلِ خوش الحان را
رباعیات ورا، چون بگوشِ دل شنوی
بَری زِ یاد نواِی هزاردستان را
هنوز گلبن نوروزنامه اش بخشد
به خلق بویِ گل و عطر سنبلستان را
ببین بلندی طبع ورا که در همه عمر
نگفت مدح، امیر و وزیر و سلطان را
اگر حکیم به او گفته اند، درخور اوست
به هر کسی ندهند این بزرگ عنوان را
وی سپس به شاعران بزرگی که از خیام به بزرگی یاد کرده اند می پردازد:
ستایشش بشنو از زبانِ اهلِ خرد
به یاد و حافظه بسپار نام آنان را
سنایی است ستاینده اش از آنکه ندید
به فضل و دانش او هیچ نوع نقصان را
اگر که مدح از او گفته بیهقی، نه عجب
چو اهل دل نستایند جز بزرگان را
نظامی اَر به بزرگیش یاد کرده بجاست
که گوهری است شناسنده دُرّ غلتان را
اگر به شعرِ تَر او را ستوده خاقانی
ستوده رادی و آزادگی و ایمان را
درود خوانْد بر او طبع و خامه‌ی عطار
مگیر کوچک و خُرد این درودِ شایان را
به غرب «سارتون» او را ستود و تحسین کرد
ثنا سزاست چنان اختر فروزان را
به ریزه خواری خوانش نشسته اند بسی
که گسترانْد کریمانه خوان الوان را
ز ناکسانِ ریاکارِ خودستا بگریخت،
فرشته تاب نیارد حضور شیطان را
دروغ و کینه و نیرنگ را ملامت کرد،
گنه شمرد فساد و ریا و دستان را
دلش گرفت ز اهلِ تظاهر و سالوس،
دریغ و درد که هیچ گاه نیافت درمان را
چو تیر طعنه به سویش رها گردید از هر سو،
نتافت چهره و نسپرد راه خذلان را
اگرچه تهمتِ ناحق بر او بسی بستند،
نکاست از دل و جانش فروغ یزدان را
اثر نداشت در او ژاژخایی دونان،
که بود پیرو بی قید و شرط وجدان را
نساخت کم سخن خام و سست مدعیان،
مقامِ شامخِ آن فیلسوفِ فرزان را
به دستِ پیرِ زمان جاودانه میزانی است،
کزان بسنجد هر راست را و بهتان را
زمانه چون بنشیند به داوری، بی شک
سیاه روی کند ناکسانِ نادان را
رسید چون که به هفتاد و اند سالش عمر
شنید مژد ه‌ی دیدارِ جان جانان را
شفای بوعلی اش بود در میانِ دو دست
در آن دمی که سپرد این سراِی ویران را
ربود گوی نکونامی و به مینو رفت
به دیگران بِسپُرد این فراخ میدان را